Монография Тошкент "iqtisod-moliya" 2020

Линк куби. Бу методика диққат барқарорлигини, зийраклигини, ҳиссий 
реакцияни аниқлашга имкон беради. Тажриба ўтказиш учун 3х3см, 
катталикда бир хил 27 кичик кубчалардан иборат куб керак. Кичик 
кубчаларнинг томонлари 3 хил (қизил, яшил, сариқ) рангларга бўялган 
бўлади, улардан ташқи томонидан бир хил рангдаги катта кубик ясаш 
мумкин бўлсин. Болага бир хил рангли куб кўрсатилади (масалан қизил), 
сўнгра бузиб ташлаб, худди шунақа яна қуриш кераклиги айтилади. 
Тарбиячи қўшимча равишда болага, агар у қизил томонини ичкарида 
қолдирса, унда қизил ранг ташқари томонда етишмаслиги айтилади. 
Топшириқни бажариш вақтида болаларнинг зийраклигига, тез бажаришига, 
ҳиссиѐтига аҳамият берилади. 
Пиктограмма методи. Бевосита эсда олиб қолиш хусусиятларини 
пиктограмма, яъни расмли ассоциациялар методи орқали ҳам ўрганиш 
мумкин. Пиктограмма экспериментал-психологик тадқиқот усули сифатида 
биринчи марта Л.В.Занков томонидан қўлланилган [107]. Синалувчи аниқ 
сўзни расмдаги тасвир орқали эслаб қолиши керак. Синалувчи сўз ва тасвир 
ўртасидаги алоқани ўйлаб топиши керак, бу эса кейинчалик сўзни қайта эсга 
туширишга ѐрдам беради. Расм ва сўз ўртасидаги ассоциатив алоқани 
шакллантириш жараѐнида инсон шундай мазмунли алоқаларни танлайдики, 
унинг фикрича, бу расмлар сўзни эслаб қолиш учун яроқли бўлади. Шунинг 
учун ҳам бу методика орқали тадқиқот ўтказиш фақатгина ассоциатив, 
бевосита хотира хусусиятларгина эмас, фикрлаш фаолияти характери, 
тушунчали тафаккурнинг ривожланиши даражаси ҳақида ҳам билиш 
имконини беради. Методиканинг мазмуни шундан иборатки, синалувчи аниқ 
бир сўзни, тушунчани эслаб қолиб, ўзи мустақил расм схема чизади. Бу 
чизилган расм ѐки схема кейинчалик сўзни-тушунчани эсга туширишга 
ѐрдам бериши керак. Алоҳида ҳарф тавсия этилмайди. Тажриба ўтказиш 
учун олдиндан тайѐрланган қоғоз варағи ва қалам керак бўлади. Кейинчалик 
синалувчини қуйидаги сўзларни эшитиш ва эсда олиб қолишга ва 
топшириқларни бажаришга таклиф қилинади. “Мен сизга сўзларни айтаман, 

---

100
сиз бўлсангиз уларни яхшироқ эслаб қолиш учун кичикроқ расм чизиб 
олинг. Расм чизиш тезлиги ва расмнинг сифати сизни хавотирлантирмасин. 
Асосийси, сиз кейин расмга қараб туриб, эслаб қолиш учун сўзлар 
берилганлигини айтсангиз бўлди. Сўзлар ѐки бирикмалар қуйидагилар 
бўлиши мумкин: ватан, учиш, тоғ, вақт, қувонч, дарахт ва ҳ.к. 
Якуний диагностиканинг мақсади болани индивидуал қобилияти ва 
ижодкорлик фикрлашни ривожланганлигини, яъни мактабгача ѐшдаги 
боланинг ривожланиш хусусиятларини, унинг мактабда ўқитишга 
тайѐрлигини аниқлашдан иборат. Ушбу диагностика босқичида Д.Векслер 
томонидан таклиф этилган кўриш хотираси хусусиятларини методикаси ва 
Мейли тестларидан фойдаланиш мумкин. 
Д. Векслер методикаси. Болаларга турли геометрик шакллар 
тасвирланган расмларга қараш таклиф этилади. Ҳар бир расм 10 сония 
кўрсатилади. Кейин болалар тоза оқ қоғозга кўрган нарсасини қайта эсга 
тушириб, чизиши керак. Тажриба натижаларини миқдорий таҳлил қилиш 
мумкин. Шакл А: 1) икки кесишган чизиқ ва икки байроқ – 1 балл; 2) тўғри 
жойлаштирилган байроқ – балл. Чизиқлар кесишда тўғри бурчак – 16 балл. 
Энг юқори – 3 балл. Шакл Б: 1) катта квадрат иккита диаметри билан – 1 
балл; 2) катта квадратда 4 та, кичик квадратда 4 та кичик квадрат – 1 балл;
3) ички диаметр барча квадрат ички квадратчалар билан – 1 балл;
4) квадратчалардаги 4 та нуқталар – 1 балл; 5) аниқ тақсимлангалик – 1 балл. 
Бола олиш мумкин бўлган энг юқори баҳо 5 балл ва ўнг ѐки чап томонлари 
эсга туширилганда энг юқори баҳо 3 баллга тенг ҳисобланади. Шакл Г:
1) катта тўғри бурчак ичида кичик тўғри бурчак – 1 балл; 2) ички тўғри 
бурчакнинг ҳамма учлари ташқи тўғрибурчак учлари билан бирлаштирилган 
– 1 балл; 3) кичик тўғри бурчак катта тўғри бурчакда аниқ жойлаштирилган – 
1 балл. Энг юқори баҳо 3 балл. Энг юқори натижа –14 балл.
Мейли тести ѐрдамида кўриш ва эшитиш хотирасини ўрганиш. 
Р.Мейли тести 1961 йилда ишлаб чиқарилган бўлиб, 7-14 ѐшли болалар ва 
катталарнинг кўриш ва эшитиш хотирасини ўрганишда қўлланилади. 

---

101
Тадқиқот икки босқичдан иборат: Биринчи босқичда расмда тасвирланган 
предметларни хотирада олиб қолиш хотираси ўрганилади. Иккинчи босқичда 
тарбияланувчи ўқиб берган сўзларни, предметларини эшитиб эсда олиб 
қолиш қобилияти ўрганилади. Бу тадқиқотлар бир кунда ўтказилмайди. 
Тажриба ўтказиш учун турли предметлар тасвирланган 60 та расм икки 
серияда ва 60 та сўзлар тўплами – 2 қаторда керак бўлади. Кўриш хотираси 
ўрганилаѐтганда қуйидаги қўлланма берилади: “Ҳозир мен сизга турли 
предметлар тасвирланган расмлар”ни кўрсатаман, сиз уларнинг номини 
исталган тартибда айтасиз. “Расмларнинг ҳар бири 2 сония кўрсатилади,
10 сония танаффусдан кейин синалувчи предметларни ҳам, расмда йўқ 
бўлган қўшиб қўйилган предметларнинг номини ѐзиб боради. Расмларнинг 
2-серияси бошқа куни, сўзлар қатори бўйича тажрибалар ҳам бошқа кунлар 
ўтказилади. Тарбияланувчига қуйидаги қўлланма берилади: “Мен ҳозир 
сизга сўзлар қаторини ўқиб бераман, сиз бўлса эшитиб бўлганингиздан сўнг, 
уларни исталган тартибда менга айтиб берасиз”. Тарбиячи тадқиқот қаторига 
тарбияланувчи айтган барча сўзларни такрорланганларини ҳам, йўқ сўзларни 
қўшиб қўйганларни ҳам ѐзиб боради. Олинган натижалар фоизларда 
миқдорий ўлчаш орқали қилиниши мумкин. 
Бу методикалардан болалар боғчаларининг катта ва тайѐрлов гуруҳи 
болаларини текширишда фойдаланиши мумкин. Бу топшириқларни 
бажарганларидан сўнг болаларни нафақат геометрик шаклларни хотирада 
олиб қолиши ва уни эсга тушириш қобилиятлари ҳақидагина эмас, балки 
хотира бўйича расм чизиш малакаларининг шаклланганлиги, сенсомотор 
фаолият ҳолати ҳақида ҳам билиб олишга имкон беради.