Монография Яяш£Ш к 'iirlih \ назар хдкимов инсон экологияси монография


Download 7.13 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/45
Sana20.11.2023
Hajmi7.13 Mb.
#1789990
TuriМонография
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   45
Bog'liq
Инсон экологияси

«мадалла» 
терминини биринчи марта ватанимиз худудида уйгониш 
даврида ижод кдлиб, бетакрор асарлар к;олдирган мутафак­
кир Махмуд Кош гарийнинг « Д евон у луготит турк» асарида 
асослаб берилган40. Бу даврда ушбу иж тимоий тузилманинг 
асосий мак;сади, вазифаси ахдлининг турмуш фаолиятини, 
инсон талабларига мувофик;, ижтимоий-худудий ж щ атдан 
ташкил этиш ни ташкил кдлган. Ш унингдек, жамоатчилик 
манфаатларини хдмоялаш таш килотларининг мавжудлиги, 
фаолияти ва уларнинг ваколатлари х;акдда аллома Юсуф Хос
40Маэ?муА Кошгарий. Девону Луготит Турк. Том 1. Тошкент, I960. - 499 с.
30


Х,ожибнинг «К утадгу билиг» асарида хдм ифодаланган. 
Алломанинг асарида эзгулик жамияти ва унга эришиш 
йулларини курсатиб утилади. Унинг фикрича, инсонда турт 
цплат, яъни «абадий тириклик» - бу инсон р у щ н и н г мумтоз 
бир рух^а айланиши (комиллашиши); «абадий ёш лнк» -
кунгилнинг хдмиша сир-асрор учун уйгок; туриши; «доимий 
соглик;» - инсоннинг дамиша барча масалада уз ф икр ига, 
царашига эга булиши; «туганмас бойлик» - чексиз бир 
ма ьнавиятга эга булиш мужассамланади41.
Мамлакатимизда яшаган таникди мутафаккирларидан 
бири Абу Ж аъф ар Нарш ахий IX - асрда ёзган «Бухоро 
тарихи» асарида эса, Бухорода бундан 1100 йил илгари 19 та 
катта-катта махдллалар мавжуд булганлиги, бу махдллалар 
п и н и узи идора кдлиб, уз ваколатларига эга булганлиги, бу 
М димги Шарк; мамлакатлари, жумладан, Узбекистон худудида 
вужудга келган илк давлатлар ва уларнинг 
бопщарув 
фаолиятида х;ам ёрк,ин ифодасини тонганлигини таъкидлаб 
утган. Олим уз асарида «К уйи А ло», «К уйи бикор», «К уйи 
риндон», «С ам арканд дарвоза», «Ф ахсодара дарвоза», 
«Гардун К аш он», «Д арвозайн М ансур», «К уйи дехкон», 
«Куйи М укон», «К уйи К ох» каби ундан ортик; мах;аллалар 
булганлигини ва улар худудлардаги муаммоларни дал кдлиш 
ваколатларига эга булганлигини к,айд к,илиб утган. Бу борадаЛ . 
Левитин таъкидлаганидек, «Х озирги Узбекистон худудида 
булган шадарлардаги мах;аллаларнинг айрим мавзелари уша 
пийтлардаёк, шу к;адар катта эдиларки, уларни шадарнинг 
мустакдл к;исми сифатида куриб чикиш мумкиндир. Махдллага 
обрули шахслар - умумий йигилишда сайланадиган шайх ёхуд 
юэбоши рах;барлик кдлар эди. Хар бир мах;алла узининг 
кукаламзор 
худудида 
масжид 
ва 
чойхона 
жойлашган 
жамоатчилик марказига эга булган. Махдлладагилар х;ар хил
" Юсуф Хос Дожиб «Кутадгу билиг» https://ziyouz.uz/ozbek-sheriyati/ozbek- 
imimtoz-sheriyati/yusuf-xos-hojib/
31


• у р д . н н
i .iM n .n
ишлари угказиш учун зарур булган умумий 
,
1
» dud амжомларга эга булишган» 42
Таъкидлаш лозимки, бу даврда мадаллалар ободонлаш- 
тириш, дашарлар уюштириш, дудуддаги турли маънавий- 
маърифий тадбирларни утказиш ва шу каби ваколатларга эга 
булган. Тарихий манбалар тасдицлайдики, мамлакатимиз 
дудудида X асрдаёк; «м ад ал л а» атамаси савдо-хунармандчилик 
касбларини белгиловчи атама сифатида учрайди. Бу даврларда 
мадалла уч асосий йуналишда уз ваколатига эга булган. Хусусан, 
шадар дудудини ораста сакдаш, тегишли худудда истицомат 
дилувчи адоли жойи дамда мадаллий адолининг турмуш тарзини 
тугри ташкил этилишини таъминлаш, ижтимоий адамиятга эга 
булган тадбирларни утказишда уларга радбарлик к;илиш 
борасидаги вазифаларни бажарган.
Буюк аллома Абу Н аср Ф оробий мамлакатимиз тарихида 
илк бор «давлат», «ж ам и ят» , «бош дарув» сингари ижтимоий 
тушунчаларни фалсафий мазмуни ва инсон экологияси нук;таи 
назаридан асослаган. Машдур фаиласуф таъкидлаганки! « Хар 
бир инсон табиатдан шундай тугилганки, у яшаш ва олий 
даражадаги етукликка эришмок, учун куп нарсаларга мудтож 
булади аммо бир узи бундай нарсаларни кулга кирита олмайди. 
Уларга эга булиш учун инсонлар жамоасига эдтиёж тугилади. 
Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун долда
уларнинг дар бирига яшаш ва етукликка эришув учун зарур 
булган нарсаларни етказиб беради. Ш унинг учун инсон 
шахслари купайдилар ва ернинг адоли яшайдиган дисмига 
урнашдилар, натижада инсон жамоаси вужудга келди», деб 
эътироф этган 43
Ш унингдек, файласуф фозил шадар (давлатни) ижтимоий 
уюшишнинг етук шакли, инсоният камолотга эришувининг 
зарурий воситаси, деб дисоблаб, дунёда ягона инсон жамоа- 
сини тузиш, унинг ижтимоий адамияти дадидаги ижобий
40.АбуЖ аъфар Наршахий. «Бухоро тарихи» 42 h ttp ://w w w .e-tarix.uz/milliyat- 
insholari/311-buxoro
43 Абу Наср Форобий — Шарвдеинг иккинчи муаллими. https://ziyouz.uz/ilm -va- 
fan/£alsafa/abu-nasr-£orobiy-sharqning-ikkinchi-muallimi/
3 2


фикрларни илгари сурган. М утафаккир узининг сиёсий ва 
хукукдй к,арашларида «ф озил шах,ар», яъни мадалла, давлат 
курилиши муаммоларига эътиборини к;аратганлигини, буни 
жамоа бопщаруви деб бемалол атаса булишини, зотан, фозил 
шахдр - давлат (демак, махдлла х;ам) фозил жамоа, унда 
яшовчиларнинг 
табиатига 
мос 
бирлашма 
-
уюшма 
булгандагина бошк;арувнинг жамоа тизимига эга булишини 
таъкидлайди.
Абу Р ащ о н Беруний каламига мансуб «Х индистон» 
асарида жиддий илмий тадкдк;отлар кдлиш билан бирга, бу 
мамлакат тарихи, географияси этнографияси х,ак,ида бой 
маълумотларни ёзар экан, мухдм бир фикрни айтади: «Д ар бир 
халкдинг удумлари куп йиллар тажрибадан утган уша халкдинг 
яшаш тарзи, дунёк;араши билан уйгунлашиб кетган ». Бундан 
куриниб турибдики, бу пайтда ма^аллалар ах,олининг яшаш 
тарзида вужудга келадиган барча мах,аллий ахдмиятга малик 
масалалар билан шугулланган. Ш унингдек, Беруний кишилик 
жамияти, 
инсонлар 
уюшмасининг 
вужудга 
келиши 
таълимотини ёкдайди. Унинг фикрича, инсонлар эхд-иёж 
туфайли биргаяш аш га иштиёк, сезадилар. «Х,амма ran шундаки, 
(инсон) эдгиёжларининг куплиги ва хдмоя восита-ларидан 
махрум 
булганда 
чидамсизлиги 
хдмда 
душманларнинг 
сероблиги орк,асида, узаро куллаб-кувватлаш ва х;ар бири узини 
\ам боыщаларни х;ам таъминлайдиган ишни щглиш мац- 
садларида уз х,амтовок^ари билан жамият булиб бирлашишга 
мажбур булган эди».44
Буюк мутафаккир ва аллома, давлат арбоби Алишер 
Навоийдам уз асарларида жамият ва инсон муносабатлари- 
нинг этник ва эстетик, экологик муаммоларига эътиборини 
царатган. Алишер Н авоий узининг «Х айратул - абро р»
асарида Х дрот шахрини 100 та шах;арчадан - махдллалардан 
ташкил топган гузал жой, деб талкдн кдлади. Махдллаларнинг 
Худудлари, 
х^р 
бир 
мадаллаларда 
фук;ароларнинг 
хдёт
44 Абу Рай^он Беруний Мухаммад ибн Аз?мад. http://w w w .ferlibrary.uz/abu-rayon- 
bcruniy-muammad-ibnra
33


кечириши, фаолияти билан боглик; бинолар: масжид, бозор, 
чойхона, дукон, х,аммом, сартарошхоналар ва боищалар дакдда 
баён кдлади.
Алишер Н авоий «М аж олис ун-наф оис» асарида махдлла- 
нинг ижтимоий хдётда тутган урни ва нуфузи, мадалладошлар 
уртасидаги узаро хурмат, тенглик, шоху гадонинг бир-бирига 
булган муносабатида гамхурлик к,адрланганлигини ёзади. 
Бундан келиб чикдб, ушбу даврда махдллалар худудларни 
ободонлаштириш, саранжом-саришта кдлиш, уларни озода 
тутишни назорат щ*лиш, ах;олига ёрдам курсатиш, йук;сил 
бечораларнинг адволини чукур хайрихохдик билан хдл эгиш, 
мак;бараларни таъмирлашда бош-цош булиш ва боища шу каби 
ваколатларни амалга оширганлиги борасидаги хулосага келиш 
мумкин45.
И нсон экологияси мавзусининг янги тарааь&иёт боащ чи- 
да фалсафий муаммо сифатида тадкдк; этишнинг долзарблиги 
куйидагилар билан белгиланади:
Биринчидан, Узбекистон республикаси П резиденти Ш. М. 
М ирзиёевнинг 2020 йил 24 январидаги Олий М ажлисга 
мурожаатномаси талабларининг амалиётга ж орий к;илиниши- 
даги ютукдарнинг илмий фалсафий тахдили ва олий таълимни 
такомиллаштириш ш ароитида булажак бакалавр ва магистрлар 
экологик маданиятини ривожлантириш моделининг назария- 
си ва амалиёти масалалари яхлит иедагогик илмий муаммо 
сифатида тадк;ици х;озирги даврдаги илмий фалсафий к;араш- 
ларда алохдда урин эгаллаганлиги;
Иккинчидан, У збекистон экологик партиясининг тузул- 
ганлиги, ушбу экологик партия вакилларидан Олий Мажлис 
К,онунчилик палатаси депутатлигига сайланганлиги, экология 
сох;асидаги 
цонунлар 
тизимининг 
яратилганлиги 
хдмда 
муттасил такомиллашаётганлиги, жамиятимиз аъзолари, жум­
ладан, узлуксиз таълимни модернизациялаш даврида булажак 
педагогларда экологик маданиятни ривожлантириш модели
45 Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис www.ziyouz.com кутубхонаси. 
http://ri.ziyouz.com /books/alisher_navoiy_asarlari/Alisher%20Navoiy.%20Majolisurv 
nafois.pdf
34


билан 
чамбарчас 
богликдиги 
м онография 
мавзусининг 
назарий, илмий-амалий ахдмиятини тасдикдайли.
Учинчидан, олий таълимни ислох; кдлиш даврида иж ти­
моий фанларда вужудга келган ва илмий тахдил кдлиниши 
мух^ш адамият касб этадиган масала талабаларнинг атроф- 
мух,итга муносабати, экологик маданияти, шу жумладан, олий 
игьлим тизимида, замонавий таълим ва тарбия воситаларидаи 

Download 7.13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling