Monosaxaridlar

Monosaxaridlarning olinishi

Monosaxaridlar tabiatda erkin va birikmalar holida ko‘p tarqalgan. Uzum va boshqa mevalar tarkibida glyukoza erkin holda uchraydi. Fruktoza esa (glyukoza bilan birgalikda) asalda bo‘ladi.
Ayrim hollarda har bir monosaxaridni alohida ishlatish ehtiyoji tug‘iladi. Bunday hollarda ularni tabiiy manbalardan ajratib olishga to‘g‘ri keladi. Monosaxaridlar olishning asosiy usuli, disaxaridlar va polisaxaridlar gidrolizi hisoblanadi.
Polisaxaridlar fermentlar ishtirokida gidrolizlanganda mos mo­ nosaxaridlar hosil bo’ladi.
Sanoatda glyukoza asosan kartoshka yoki arpa kraxmalini mineral kislotalar ishtirokida gidrolizlash yo‘li bilan olinadi, chunki kraxmal molekulasida juda ko‘p miqdorda glyukoza molekulasining qoldiqlari bo‘ladi.
1) kraxmalning gidrolizlanish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin:
HO—(C₆H₁₀O₅)_n—H + (n-1)H₂O → nC₆H₁₂O₆
2) disaxarid — maltoza gidrolizlanganda ikki molekula glyukoza hosil bo’ladi:
C₁₂H₂₂O₁₁ + H₂O —→ 2C₆H₁₂O₆
3) glyukoza birinchi marta A. M. Butlerov tomonidan formaldegid molekulalarining kalsiy gidroksidi ishtirokida o‘zaro ketma-ket birikishi natijasida sun’iy usulda sintez qilingan:
6HCHО → C₆H₁₂O₆
Bu reaksiya natijasida monosaxaridlarning murakkab aralashmasi hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan aralashmadan alohida monosaxarid ajratib olish qiyin bo’lganligi uchun bu reaksiya faqat nazariy ahamiyatga ega.