Moylar va maxsus suyuqliklar

3. Aromatik uglevodorodlar, kimyoviy vormulasi: C
n
H
2n-6
, C
n
H
2n-2
 
 
Aromatik uglevodorodlar neft tarkibida parafin va naften uglevodorodlarga 
nisbatan ozroq mikdorda (5-20%) uchraydi. 
 
 
 
SN 
 
 
            SN         SN 
 
 
 
 
NS 
 
SN 
 
 
 
NS 
 
SN 
                              SN 
                                   SN        SN 
                         Benzol                                           Naftalin 
 

---

11 
 
Ularning  asosiy  vakili  benzol  S
6
N
6
  bo’lib,  uning  benzin  tarkibida  bo’lishi 
oktan sonini oshiradi. Lekin bu uglevodorodlarning miqdori chegaralanadi, chunki 
ular yuqori temperaturada detallarga yopishib, qurum qotishmalarini hosil qiladi.  
 
 
1-rasm. Aromatik uglevodorodlarning benzin tarkibida bo’lishining dvigatel 
yonish kamerasida qurum qotishmalar hosil bo’lishiga bog’liqligi. 
1-etillangan benzin,   2-etillanmagan benzin. 
 
Aromatik uglevodorodlarning dizel yonilg’isida kam bo’lgani yaxshi, chunki 
ular  dizel  yonilg’isida  qiyin  oksidlanib,  alangalanish  vaqtini  uzaytirib  yuboradi, 
natijada  dvigatel  qattiq  ishlaydi.  Moylarda  esa,  bu  uglevodorodlar  ko’p  qurum 
hosil  bo’lishiga  olib  keladi,  shuningdek,  harorat  pasayganda  moylarning 
qovushqoqligini  oshirib  yuboradi.  Shuning  uchun  bu  uglevodorodlar  moylash 
materiallariga kam qushiladi.  
Tuyinmagan uglevodorodlar, kimyoviy formulasi: C
n
H
2n
, C
n
H
2n-2
 
Neftni  qayta  ishlash  jarayonida  ko’pgina  to’yinmagan  uglevodorodlar  hosil 
bo’ladi. 
Tuyinmagan  uglevodorodlar  juda  bush  bo’ladi,  ular  uchun  qushbog’li 
bog’lanish,  uzulgan  joyda  biriktirib  olish  reaktsiyasi  xosdir.  Ular  osongina 
oskidlanib  smolalar,  organik  kislotalar  va  boshqa  birikmalar  hosil  qiladi. 
To’yinmagan  uglevodorodlar  har  qanday  neft  maxsulotlarining  xossalarini 
yomonlashtiradi,  shuning  uchun  ularning  yonilg’ida  ham  moyda  ham  bo’lishi 
maqsadga  muvofiq  emas.  To’yinmagan  uglevodorolar  tarkibidagi  qo’shbog’ 
soniga qarab ho’yidagicha bo’ladi:  
bitta qo’shbog’li-olefinlar: C
n
H
2n
 
ikkita qo’shbog’li-diolefinlar: C
n
H
2n-2
 
  
 
 
 
 
Q
ur
um
 xos
il
 
qi
li
sh 
m
iqdo
ri
 
      Aromatik uglevodorod miqdori, %
 

---

12 
 
Masalan: C
4
H
18
 buten 
 
                      N     N    N      N     
                              
               N     S     S     S      S     N  
                                                                           
                      N                    N 
C
4
H
16
 butadien 
                         N    N     N     N 
                                      
                 N    S      S      S     S     N  
Bundan tashkari, neft maxsulotlari tarkibida: 
-oltingugurtli birikmalar; 
-kislorodli birikmalar; 
-azotli birikmalar bo’ladi. 
Bu birikmalar avtomobil yonilg’ilari va moylari sifatini yomonlashtiradi. 
Oltingugurtli birikmalar - detallarni korroziyalanishini oshiradi, ularning miqdori: 
benzinda              - 0.15  0.2% 
dizel yonilg’isida    - 0.2   0.4% bo’ladi. 
Dvigatel  detallarining  eyilish  tezligi  yonilg’idagi  oltingugurt  mikdoriga 
bog’liq.  Yonilg’i  tarkibidagi    oltingugurt  miqdori  0.2  dan  0.5  gacha  ko’payganda 
eyilish Neft maxsulotlarining tarkibida kislorodli va azotli birikmalar ham bo’ladi.