Mtmichja yo'nalishi talabasi Abduhamitov Hasanboy ning Ekologiya fanidan mustaqil ishi

xo‘jaligi.Fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning intensivlashishiga olib keldi, ya’ni mexanizatsiyalashtirish, ximiyalashtirish, melioratsiyalash va boshqa tadbirlar bilan qo'llandi. Qishloq xo‘jaligini ximiyalashtirish uning samaradorligini oshirishning eng muhim omili bo‘lib qoldi. Hozirgi vaqtda dunyo bo'yicha yerga 300 mln. tonnadan ortiq mineral o‘g‘itlar va 4mln. t zaharli ximikatlar sepilgan.
Keyingi vaqtda qishloq xo'jaligini intensivlashtirish, yirik chorvachilik majmualarini qurish bilan, atrof-muhit iflos- lanishining oldini oluvchi murakkab tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi.
Urbanizatsiya.XIX asr boshlarida Yer sharida 750 ta shahar bo‘lgan. 1950-yil esa ulaming soni 276000 dan oshib ketdi. Agar 1800-yil dunyo aholisining 3% i shaharda yashagan bo‘lsa, 1950- yili 30%, 2000-yili esa 50- 70% i shaharda yashaydi. Hozirgi vaqtda shahar aholisi sonining tez o‘sishi deyarli barcha mamlakatlar uchun xos. Biroq sanoati rivojlangan mamlakat- larda shahar aholisi, ayniqsa, tez o'smoqda.’ Masalan, Germaniyada - 85%, Angliyada - 82%, Fransiyada - 75%, AQShda - 70%, Avstraliyada - 70%, Rossiyada - 62% dan ortiq aholi shaharlarda yashaydi. Shahar aholisining salmog‘i Yaponiya, Shvetsiya va Niderlandiyada yana ham ko‘proq. 10- 24 mln. aholili shaharlarga Mexiko, Tokio, Kalkutta, Qohiralar kiradi. 0‘zbekiston aholisi 22-23 mln. bo‘lsa, Toshkentda 2,3 mln. aholi bor.
Tabiatdan rekreatsionfoydalanish deb biror tabiiy sharoit va zaxiralar yordamida dam olish, davolanish tushuniladi. Bunda dam olish, sanatoriya va kurort hududlari katta rol o‘ynaydi. Ma’lumki, urbanizatsiya darajasi qancha yuqori bo‘lsa, shahardan tashqarida dam olishga bo'lgan talab ham shuncha kuchli bo‘ladi. Keyingi vaqtlarda rekreatsiya maqsadlarida foydalanishga moMjallangan yerlar maydoni (milliy bog‘lar, shaharlar atrofidagi o'rmonlar, ya’ni «yashil» mintaqalar va boshqalar) kcngayib bormoqda. Lckin ko'pgina rckrcatsiya uchun ajratilgan joylarda dam oluvchilarning ortiqcha to'planishi natijasida rckrcaision tabiiy majmualarga zarar yctishi (daraxt, buta va o'llaming qurib qolishi, havo, suv, tuproqning ifloslanishi va hokazolar) kuzatilmoqda. Shuning uchun ham rekreatsion hududlardan foydalanishni tartibga solish va ulami muhofaza qilish dolzarb masala bo`lib qolmoqda.
Ekalogik zarar inson yashaydigan muhit sifatining yomonlashishidir. Inson uzoq vaqtlargacha tabiatga bitmas- tuganmas manba sifatida qarab kclgan. Lckin o‘zi tabiatga ta'sir etishmng salbiy natijalariga duch kclib. u asta-sckin tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilishning zarurligi haqida ishonch hosil qila boshladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshida inson faoliyatida tabiatni muhofaza qilish haqidagi tasavvur faqat ayrim hayvon va o‘simlik turlarini, noyob obycktlarni muhofaza qilishnigina o‘z ichiga olar edi. Tabiatni muhofaza qilish faqat biologik muammo deb qaralar edi.
Tabiatni muhofaza qilishning aniq vazifaiaridan bin tabiatni o'zgartirish oqibatlarini va salbiy natijalarning oldini olish yo'llarini aniqlashdan iboratdir. Tabiiy majmualarni har taraflama va chuqur o‘rganmasdan, ularning komponcntlari o'rtasidagi aloqalarni aniqlamasdan va hisobga olmasdan tabiatni muhofaza qilishdek murakkab vazifani amalga oshirish mumkin emas. Bu masalalarni majmua o'rganish bilan ekologiya fani shug'ullanadi. Uning yo'nalishlari salbiy texnogen o‘zgarishlarni oldindan aniqlashga va ularni o'z vaqtida bartaraf qiluvchi chora-tadbirlarni belgilashga qaratilgandir. Demak. tabiatni muhofaza qilishning hozirgi asosiy vazifalari-tabiiy zaxiralami muhofaza qilish, qayta ishlab chiqarishni tashkil ctish, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof-muhitni ifloslanishdan saqlashdan iboratdir.
Tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy va siyosiy, iqtisodiy, sog'lomlashtmsh - gigiycna, tarbiyaviy, cstetik va ilmiy yo’nalishlari bor.
Ijtimoiy-siyosiy yo‘nalishlar. Odamlar ishlab chiqarish jarayonida tabiat bilan doim munosabatda bo'ladi. Ona zaminimiz boyliklarining talon-taroj qilinishi,
tabiat va jamiyat 0‘rtasidagi inqirozning chuqurlashuvi yildan-yilga yaqqol namoyon bo‘ldi.
Tabiatni muhofaza qilish dunyoning ko‘p joylarida ijtimoiy munosabatlarning 0‘zgarishiga olib keldi. Tabiatni muhofaza qilishning zaruriy chorasi sifatida texnika taraqqiyoti, sanoatning rivojlanishi, aholining o'sishini ckologik rcjalarda olib borish kcrak.
Xo'jalik-iqtisodiy yo`nalish. Ijtimoiy va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanish bosqichlarida tabiat muhofaza- sining vazifa va maqsadlari o'ziga xos xususiyatiga ega. Ko'pchilik geografik hududlar tabiati o‘zini-o‘zi tiklash qobiliyatini yo'qotdi. Tabiatshunos olimlar, tabiat muhofaza- sining asosiy yo'li deb xo‘jalikdyishlatilishidan iloji boricha 0‘zgartirilmagan landshaftlar va boshqa tabiiy obyektlarni saqlash deb biladilar. Bu xatodir.
Tabiiy zaxiralarga talab keskin o‘sdi, intensiv xo'jalik oborotiga okcan, dengiz va quruqlikning katta-katta maydonlan kiritilmoqda. Tabiiy ckosistemalarga inson ta'sinning oqibatlari faqat ular atrofidagi geosistemalardagina emas. balki butun geografik muhitlarda sezilmoqda. Shu sababli ishlab chiqarish doirasidan katta maydonlarni chiqarib olish va qo‘nqlanayotgan joy deb e’lon qilish foydali bo'lmoqda. Ayrim hududlar hamda geografik muhitning ifloslanishi ckologik sharoitning buzilishiga olib kcladi. Qo*riqlanayotgan hududlarda rcjim nisbiylashib boradi. ulardagi tabiiy jarayonlar buziladi. Masalan. Amu va Sirdaryo suvlanning Orolga yetib bormasligidan suv sathi 20 m ga pasaydi. Orol bo‘yi quridi. suvi sho'rlandi (50 g/1), o'simlik va hayvonlar yo’qoldi. Ekologik holat tobora yomonlashdi.
Atrof-muhitni toza saqlamasdan turib, inson sog‘!ig‘i to'g'risida g‘amxo‘rlik qilib bo`lmaydi. Toza havo, suv va tabiatdan bevosita olinadigan oziq-ovqat mahsulotlari (sabzavot, mcvalar va hokazolar) kishining hayoti uchun zaruriy shartlardir. Inson hayoti uchun optimal ekologik sharoit yaratish tabiat muhofazasining eng dolzarb vazifalandan biridir. Tabiatni o‘zgartirishning har qanday loyihasi va unga har qanday ta’sir ko'rsatishdan oldin inson ekologiyasi nuqtai nazaridan baholanishi shart.
Sanoat chirindilarining ko`payishi.
Xo'jalik faoliyati ta'sirida atrof-muhitning ifloslanishi bilan millionlab kishilar sog'ligiga katta ziyon еtkazilayotganligi tajribalarda tasdghlangyan. o'rnida atrof-muhitning ifloslanishi, ishlab chiqar hajmiga va iktisodiy rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Atrof-muhitning ifloslanishi nafaqat bizning rеspublikamiz olimlari, balki xorij olimlarn uchun ham asosiy muammo bulib solmotsda. Amеrika—KanaD olimlarining birgalikda $ttkazgan tad^i^otlarn ku| satishicha, ishlab ch1hariladigan kimyoviy maxsulotla bir yilda 375 miig kishini za^arlar ekan, aiitslash! shicha shundan 10 mingdan ortiri ulim bilan yakunlav gai (1988 y.)
Chеt el mamlakatlari sanoatining rivojlanishi natijasida zararli gazlarning atmosfеradagi miqdori oshib bormoqda. Bu gazlarning yurtimizga havo sig`imi orqali kirib kеlishi, shaxarlarimizdagi ifloslanishi| darajasini yana xam kuchaytiradi. Atrof-muhitni muxofaza qilish maqsadida gaz manbalaridan tеjab foydalanish mamlakat xalk, xo’jaligining asosiy masalasi bulib, uning amalda bajarilishi hozirgi kunda nafaqat har bir tashkilot faoliyatida, balki rеspublikamizning davlat rеjasida aksini topishi kеrak.
Rеspublikamizdagi ekologik muammolar boshqa mintaqalar ekologiyasidan kеskin farq qiladi. Xozirgi paytda haroratning kеskin ko`tarilishi daraxtlar va usimliklarni sun'iy ravishda sugorishni talab qiladi.
O`zbеkistonning gеografik joylashishi ham ekologik jixatdan katta ahamiyatga ega. hududimizning dеyarli 4-5 qismi tеkisliklardan iborat. Tog`lar asosan sharqda joylashgan: shimolda Tyan-Shan, janubda hisor-Oloy to`ri. Rеspublika
.hududida dеngiz sathidan baland bo`lgam tog` cho`qqilari bor. O`zbеkiston xududiga tushadigan radiatsiya miqdori 1 km2 yuzaga 100—120 ming kkal enеrgiyani tashkil qiladi. Bu Rossiya sharoitiga nisbatan ikki marotaba, Еvropa mamlakatlaridagiga nisbatan bir yarim barobar ko`p dеmakdir
Ba'zi joylarda yog'in-sochin miqdori 70—80 mm dan oshmaydi, faqatgina tog`li tumanlarda uning miqdori 500-600 mm gacha еtadi. Shundan ko`rinib turibdiki, O`zbеkiston hududida yog`in-sochin miqdori notеkis tarqalgan. Shunday qilib yog`ingarchilikning ko`p qismi qish va baxor paytlariga tug'ri kеladi. Potеntsial (yuzaga chnqishi mumknn bo'lgan) imkoniyatlarga kura rеspublika xududlarining rivoji landshaft buyicha 3 ta asosiy qismga bo'linadi: bazis, cho'l va tog'li.
Rеspublikaning tabiiy sharoiti undagi ishlab chi- qarish kuchlari va aholini shunga qarab taqsimlaydi hamda ishlab chiqarish kuchlarining kеlajakdagi ri- voji uchun quyidagi omillarii kuzda tutadi:
barcha mеxnatga yaroqli. axolini tuligicha ush bilan ta'minlash;
tabiiy xomashyo, suv manbalari, foydali qazil malar, qishloq xujalik maxsulotlaridan tеjab foy dalanish;
tulik, shakllangan xujaliklarni har taraflama rivojlantirish va rеspublika ichkarisida ishlab chiqarishni taqsimlash va hududlar buylab ishlab chiqarish vositalarini uyg'unlashtirish;
asta-sеkinlik bilan rеspublikani agrar-sanoat- lashgan holatdan sanoatlashgan- agrar holatga o'tkazish;
rеspublikalar va tumanlar orasida transport- Htisodiy alotsalarni yaxshilash uamda rivojlantirish;
a.holining kundalik gurmush tarzini yaxshilash mHsadida, uning moddiy va ma'naviy etstiyojlarini Sondirish;
—aholi uchun turar joylarni tatssimlash, turar
joylar qurilishi uchun zarur barcha tabiiy shart-sharoitlar, transport alotsalari va mutsandislik jixozlarini, talablarini hisobga olish.
Rеspublika hududida uyrun ishlab chiqarish korxonalari guruhlar holida tashkil etilgan.
Masalan: Toshkеnt, Buxoro, Navoiy, Farrona chul tumanlari, Quyi Amudaryo va boshqa hududlarda uygun lashgan hududiy ishlab chiqarish korxonalari qurish Sanoatning kеlgusidagi rivojlanishi quyidagi omillar shakllanishidan kеlib chiqadi:
qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash agrar-sanoat korxonalarini tashkil etish va rеspublika xususiyatini e'tiborga olgan holda qishloq xujalik jamoasi talablarini qondirish;
ishlab chiqarish iqtisodiy hajmiga qarab, foydali qazilmalarni kavlab olish va qayta ishlash;
mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda yangi xildagi mashinasozlik va
еngil sanoat korxonalarini tashkil etish;
og'ir va еngil sanoatni rivojlantirib, axolini xalq xujalik istе'mol mollari bilan ta'minlash;
qurilish matеriallari ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish va uning xajmi— ijtimoiy, turar joy sanoat va qishloq xujalik qurilishi talablarini qondirilishini ta'minlash;
kеlgusida Toshkеntda va Muynotsda sanoat suri lishili tatsitslash;
Samarkand, Fargona, Andijan, Olmaliq, Ko'qon va Bеkobodda kеlgusida yangi sanoat korxonalaring barpo etishni chеklash;
yangi korxonalarni tabiiy-iqtisodiy sharoiti qulay bo’lgan kichik shaharlarda barpo etishni tashkil etish.
Og'ir sanoatning rivojlanishi va ishlab turishg elеktr va issitslik enеrgiyasi suvvatiga borliq. Elеktr enеrgiyasining quvvati esa, uz navbatida, issitslii elеktr staniiyalarining gaz va kumir bnlan ishlashiga borlits.
Elеktr enеrgiyasining kupayishi kеlgusida Angrеn- dagi kumir havzasining kеngayishiga va Buxoro—Xiva konlarining rivojlanishiga yul ochadi. O’zbеkistonda mashinasozlik va mеtallni qayta ishlash sanoati, uy runlashgan paxtani qayta ishlash korxonalari — xalk xo'jaligi rivojiga bog'liq
Kimyo sanoatining kеlgusidagi rivoji paxta bilan rangli mеtallar chiqindilarini «tindirish», xujaliklar uchun ayrim joylarda topilgan kimyo xom ashyolarini qayta ishlash bilan bogliq.
Respublikaning mustaqillikka erishganligi, kеlgusida ishlab turgan еngil sanoat sohasining rivojlaniishga yanada katta imkoniyat yaratib bеradi. Andijon, Nukus, Urganchdagi paxta-qog'oz kombinati, Xiva va Jizzaxdagi gilam ishlab chiqarish korxonasi, Samarqand va Quvasoydagi chinni buyumlar korxonasi, Popdagi tuqimachilik matolar korxonalari bundan kеyin o'z rivojini topadi. Shuning bilan birga yana bir nеcha sha- harlarimizda kupchilik korxonalarni sayta tiklash orqali sanoatimizni yanada rivojlantnrishni maqsad qilib quyilgan.
Kеlajakda rеspublika ozih-ovk;at sanoatining yanada rivojlanishi kuzda tutilmotsda, shulardan ayniqsa, gusht, sut va handolat mahsulotlari ishlab chitsarish korxonalari. Shu mahsadda Kosonsoy va Guliston, Samarhandda sigarеt va gusht, Margilonda sandolat fabrikasi, non-sut, turli xil ozits-ovtsat mahsulotlari ishlab chitsarish korxonalarini surish rеjalashtiril- gan.
Aholi turar joylarining kеlajagi, guruhlar bu- yicha tatssimoti shu atrofdagi transport alotsasining rivoji bilan uzaro boglih. Shu mahsadda Nukus—Tax- takupir—Qizil O’rda, Nukus—Bеruniy—Turtkul—Uch- QUDUQ Jizzax— Uchhuloch—Konimеx tеmir yullarini qurish rеjalashtirilgan. Natijada yullarning utka- zish imkonnyati, elеktrlashtirish, avtomobil transport», quvur va elеktrtransport tarmohlarining mavqеi yanada oshadi.
III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih
Tabiatni