Муаллифлар: Абдурахманов. П., физика-математика фанлари доктори, профессор, Эгамов У., физика-математика фанлари


Download 1.32 Mb.
bet111/114
Sana28.12.2022
Hajmi1.32 Mb.
#1014128
1   ...   106   107   108   109   110   111   112   113   114
Bog'liq
4. Абдурахмонов К.П., Эгамов У

Электромагнетик узаро таъсирда таъсир сферасининг радиуси (г = а) чекланмаган, таъсир доимийси эса ~10-2 атрофида булади.
Кучсиз узаро таъсир хам кучли узаро таъсир каби, якин масофада таъсир килади. Таъсир константаси жуда кичик 10-14 , узаро таъсир вакти эса 10-9 сатрофида булади. Бу таъсирлашув ( - емирилишда, элементар заррачаларнинг емирилишида, нейтрино билан моддалар орасида буладиган таъсирлашувларда кузатилади.
Г равитациявий узаро таъсирнинг хам таъсир радиуси
VJ
чекланмаган (г = а). Узаро таъсир константаси булса, нихоятда кичик ~10-39 ва таъсир вакти эса жуда катта ~10-9 сек. булади. Бу таъсир универсал булса хам, микрозаррачаларнинг узаро таъсирида, киймати жуда кичик булгани учун эътиборга олинмайди.


491




о
Узаро таъсир турлари

о
Узаро таъсир доимийси

о
Узаро таъсир вакти, с

Кучли (ядровий)

1

10-23

Электромагнетик

~10'2

10-21

Кучсиз (емирилишда)

10-14

10-9

Г равитациявий

о
1
40

1016 (109 йил)


Элементар заррачалар узаро таъсир характерига караб, 3 синфга булинадилар:

  1. Фотонлар (ёруглик квантлари), у (электромагнит майдон квантлари). Бу заррачалар электромагнетик узаро таъсирда иштирок этади, лекин кучли ва кучсиз таъсирга эга эмас;

  2. Лептонлар (грекча “лептос” - енгил). Бу заррачаларга мюонлар -, л), электронлар -, е+) ва нейтринолар (у, у~) киради. Лептонларнинг спини ^ 1 j тенг булгани учун Ферми - Дирак

статистикасига буйсунадилар. Бу заррачалар кучсиз узаро таъсирда ва зарядли заррачалар булганликлари учун, электромагнетик узаро таъсирда хам катнашадилар;

  1. Адронлар кучли ва кучсиз электромагнетик таъсирларга эгадирлар. Адронлар иккига булинади: мезонлар ва барионлар. Мезонлар: п+, п-, п0 - мезонлар, К - мезонлар, (К+, К-, К0, К~). К -

о
мезонларни яшаш вакти 10 с. Улар тезда емирилиб,^ - мезонлар ва лептонларни хосил килади. Х,амма мезонларнинг спини 0 га тенг, шунинг учун булар Бозе - Эйнштейн таксимотига буйсуниб, бозонлар
хам деб юритилади. Бу зарралар кучли ва кучсиз (зарядсиз п0, К0 лардан ташкари) электромагнетик таъсирларга хам эга.
Барионлар: нуклонлар (p,n) ва массалари улардан катта булган бекарор гинеронларни уз ичига олади. Х,амма барионлар кучли узаро таъсирга эга ва уларнинг спини 1/2 га тенг. Протондан бошка хамма барионлар бекарор булиб жуда тезда парчаланиб кетади.
Хрзирги вактга келиб элементар зарралар сони шунчалар купайиб кетдики, уларнинг элементар эканлигига шубха пайдо булабошлади. Масалан, барионларни узи кварклар деб аталувчи гипотетик зарраларга булиниши тахмин килинмокда. Кваркларнинг электр заряди-1/3; +2/3;


492




-1/3 булиши мумкин. 6 та кварк ва антикварклар оркали хамма барионларни хосил килиш мумкин: булар (up - юкори), d
(down - куйи), S (strange - галати), с (charmed - жозибали), b (bottom - пастки), t (top - юкориги).
Кварклар шартли равишда рангли деб кабул килинган. 3 та рангли кварклар кушилишидан янги нейтрал ок ранг хосил булади. Демак, кварклар 6 ти хил булиб, уларнинг хар бири 3 хил рангда булиши мумкин: сарик, кук ва кизил. (Х,ар учаласининг кушилишидан ок ранг хосил булади).
Кварклар турисидаги гоя жуда ажойиб булиб, бир канча янги заррачалар хосил булишини олдиндан айтиб бериш мумкин булди. Хрзиргача кваркларни эркин холатда мавжуд булиши аникланмаган.
Таъсирлашувнинг умумий назарияси
Дунёга машхур булган йирик олимларнинг купчилиги умумий майдонлар назариясини яратиш устида жуда катта мехнат килдилар. Булар А.Эйнштейн, П.Дирак ва В.Гейзенберглар, умрларининг охиригача юкоридаги назарияни яратишга улгураолмадилар. ХХ асрнинг иккинчи ярмида С.Вайнберг, Ш.Ли Глэшоу ва Абдус Салам физик олимлар бирлашган электрон кучсиз таъсирлашув назариясини яратдилар.
Бу таъсирлашув электромагнит ва кучсиз таъсирлашувларни умумлаштиради. Умумлашган ва барча таъсирлашувни уз ичига оладиган бирлашган майдонлар назарияси хозирча нихоясига етказилгани йук.
Назорат саволлари

  1. Ядро нуклонлари нима ва улар орасида кандай фарк бор?

  2. Масса дефекти нима? Богланиш энергияси ифодасини ёзинг. Энг

катта богланиш энергиясига кандай ядролар эга?
Булиниш ва синтез реакцияларни тушунтиринг.

  1. Ядро кучларининг асосий мохиятлари нима?

  2. Ядро реакцияларида заряд ва массанинг саклаш конунини

тушунтириб беринг.

  1. Радиактивлик хусусиятини тушунтиринг. Силжиш конуни нима?

493




  1. Гравитациявий, электромагнит, кучли таъсирлашувлар дакида маълумот беринг.

  2. Элементар зарралар турларини санаб чикинг зарралар дакида кандай маълумотга эгасиз?


ва кучсиз узаро Кварклар, гипотетик


494


  1. - Илова. ХАЛЦАРО БИРЛИКЛАР ТИЗИМИ (ХБТ)


Фан ва техниканинг ривожланишида, янги технологияларни яратишда, мамлакатнинг мудофаа кудратини юксалтиришда, саноат ва кишлок хужалиги махсулотлари сифатини оширишда улчашлар

VJ
бирлигини таъминлаш жуда катта ахамиятга эга. Улчашлар умумийлиги деганда уларнинг холати, улчаш натижалари, улчаш бирликлари улчовларига тенг булган, урнатилган доиралардаги улчамларга эга булган, конун оркали шакллантирилган бирликларда ифодаланиши тушунилади. Бирликлар улчовлари бирламчи нусхалар оркали такрорланиши, улчов натижалари хатоликлари маълум булиши ва берилган эхтимолликда урнатилган тартиб чегарасидан чикмаслигини таъминланиши зарур.
Мамлакатда улчаш бирлигини таъминлаш тизимининг техник асослари давлат ва бирламчи нусхалар мажмуасидан иборат булган миллий нусхалар базаси хисобланади. Улар улчаш бирликларини саклаш, кайта тиклаш, улчаш техникаларининг бошка воситаларига бирликлар улчовларини узатишни таъминлаши керак.
Мамлакат узининг нусхалар базасига эга булмаганда, бошка давлатларнинг нусхаларидан фойдаланишга мажбур булади. Шу сабабли мамлакатнинг миллий нусхалар базасининг холати ва техник даражаси уша мамлакатнинг илмий - техникавий ривожланиш даражасини белгилайди.
о
Узбекистон Республикасида улчашлар бирлилигини таъминлаш давлат тизими - КАТТАЛИКЛАР БИРЛИКЛАРИ учта миллий давлат стандарти оркали амалга оширилади:
OzDst 8/010/1:2001, 1 - кисм. Асосий ва умумий терминлар.
о
Oz Dst8.010.2:2003. 2 - кисм. Улчаш воситалари ва уларнинг параметрлари.
Oz Dst 8.010.2004. 3 - кисм. Метрологик хизмат.


495




Катталиклар
тури

Бирликлар номи

^искача белгилаш

Узунлик

Метр

m, (L)

Масса

Килограмм

kg, (M)

Вакт

Секунд

S, (T)

Электр токи кучи

Ампер

A, (I)

Температура

Кельвин

К, (9)

Ёруглик кучи

Кандела

Cd, (J)

Модда
микдори

Моль

Mol, (N)


Асосий бирликларнинг таърифлари

  1. Узунлик бирлиги - метр ёругликнинг вакуумда 1/299 792 458 с

о
вацт интервалида босиб утган йулидир.
(XVII Улчов ва тарозлар Бош Конференцияси, 1983 йил. 1 - резолюция)

  1. Масса бирлиги - килограмм килограммнинг халцаро прототипи

о
массасига тенг булган масса бирлигидир. (I Улчов ва тарозлар Бош
о
Конференцияси, 1889 йил ва III Улчов ва тарозлар Бош Конференцияси, 1901 йил).

  1. Вакт бирлиги - секунд133 - цезий атомининг асосий уолатидаги иккита ута нозик энергетик сатулари орасида утишга тегишли 9 192 631 770 нурланиш даврларига тенг булган вацтга айтилади. (XIII Улчов ва тарозлар Бош Конференцияси, 1967 йил. 1 - резолюция).

4.Электр токи кучи бирлиги - ампер 1 метрли утказгичнинг уар
_7
бир цисмида 2.10 ' Ньютон таъсир кучи уосил циладиган, вакуумда 1 метр оралицда жойлашган, уисобга олмайдиган даражада кичик кундаланг кесим юзасига эга булган, чексиз узунликдаги тугри чизицли параллел жойлашган утказгичлардан утаётган узгармас ток кучига
о
айтилади. (Улчов ва тарозлар Халкаро Конференцияси, 1946 йил. 2 -
о
резолюция, IX Улчов ва тарозлар Бош Конференцияси, 1948 йил).

  1. Термодинамик температура - Кельвин сувнингучлик нуцтаси


496




термодинамик температурасининг 1/273,16 цисмига тенг булган
VJ
термодинамик температура бирлигига айтилади.
(XIII Улчов ва тарозлар Бош Конференцияси, 1967 йил. 4 - резолюция).

  1. Ёруглик кучи - Кандела манбанинг берилган йуналишида, 540.10 12 Гц частотали, 1/683 Вт/стерадиан ёруглик энергетик кучига эга булган монохроматик нурланиш чицарадиган ёруглик кучига айтилади.

о
(XVI Улчов ва тарозлар Бош Конференцияси, 1979 йил. 3 - резолюция).

  1. Модда микдори - моль, 0.012 килограмм массали 12 - углерод атомидаги структурали элементлар сонига тенг булган тизимнинг модда мицдорига айтилади. Структурали элементлар атомлар, молекулалар, ионлар, электронлар ва бошца заррачалардан иборат

о
булиши мумкин. (XIV Улчов ва тарозлар Бош Конференцияси, 1971 йил,

  1. - резолюция).

Курсатма

  1. Термодинамик температурадан ташкари, Т0 = 273.15 К га тенг булганда, t = T - T0 ифода билан аникланадиган, амалий температура

о
шкаласи бирлиги Цельсийдан дам фойдаланиш мумкин. Улчовлари буйича Цельсий Кельвинга тенгдир.

  1. Термодинамик температура интервали ёки фарки Кельвинда ифодаланади. Одатдаги Цельсий температураси интервали ёки фарки Кельвинда дамда Цельсий градусларида ифодаланиши мумкин.

  2. Термодинамик температурадан фарк килиш учун Халцаро амалий температура 1990 - Халкаро температура шкаласида t90 деб белгиланади.


497





Download 1.32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   106   107   108   109   110   111   112   113   114




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling