Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

495

Kattaliklar turi	Birliklar nomi	^iskacha belgilash
Uzunlik	Metr	m, (L)
Massa	Kilogramm	kg, (M)
Vakt	Sekund	S, (T)
Elektr toki kuchi	Amper	A, (I)
Temperatura	Kelvin	K, (9)
Yorug’lik kuchi	Kandela	Cd, (J)
Modda mikdori	Mol	Mol, (N)

Asosiy birliklarning ta’riflari

1. 
   Uzunlik birligi - metr yorug’likning vakuumda 1/299 792 458 s
   

o
vatst intervalida bosib utgan yulidir. (XVII Ulchov va tarozlar Bosh Konferensiyasi, 1983 yil. 1 - rezolyusiya)

2. 
   Massa birligi - kilogramm kilogrammning xalsaro prototipi
   

o
massasiga teng bulgan massa birligidir. (I Ulchov va tarozlar Bosh
o
Konferensiyasi, 1889 yil va III Ulchov va tarozlar Bosh Konferensiyasi, 1901 yil).

3. 
   Vakt birligi - sekund133 -sseziy atomining asosiy uolatidagi ikkita uta nozik energetik satulari orasida utishga tegishli 9 192 631 770 nurlanish davrlariga teng bulgan vatstga aytiladi. (XIII Ulchov va tarozlar Bosh Konferensiyasi, 1967 yil. 1 - rezolyusiya).
   

4.Elektr toki kuchi birligi - amper 1 metrli utkazgichning uar
_7
birssismida 2.10 ' Nyuton ta’sir kuchi uosilssiladigan, vakuumda 1 metr oralitsda joylashgan, uisobga olmaydigan darajada kichik kundalang kesim yuzasiga ega bulgan, cheksiz uzunlikdagi to’g’ri chizitsli parallel joylashgan utkazgichlardan utayotgan uzgarmas tok kuchiga
o
aytiladi. (Ulchov va tarozlar Xalkaro Konferensiyasi, 1946 yil. 2 -
o
rezolyusiya, IX Ulchov va tarozlar Bosh Konferensiyasi, 1948 yil).

5. 
   Termodinamik temperatura - Kelvin suvninguchlik nutstasi
   

496

termodinamik temperaturasining 1/273,16ssismiga teng bulgan

VJ
termodinamik temperatura birligiga aytiladi. (XIII Ulchov va tarozlar Bosh Konferensiyasi, 1967 yil. 4 - rezolyusiya).

6. 
   Yorug’lik kuchi - Kandela manbaning berilgan yunalishida, 540.10 ¹² Gs chastotali, 1/683 Vt/steradian yorug’lik energetik kuchiga ega bulgan monoxromatik nurlanish chitsaradigan yorug’lik kuchiga aytiladi.
   

o
(XVI Ulchov va tarozlar Bosh Konferensiyasi, 1979 yil. 3 - rezolyusiya).

7. 
   Modda mikdori - mol, 0.012 kilogramm massali 12 - uglerod atomidagi strukturali elementlar soniga teng bulgan tizimning modda mitsdoriga aytiladi. Strukturali elementlar atomlar, molekulalar, ionlar, elektronlar va boshsa zarrachalardan iborat
   

o
bulishi mumkin. (XIV Ulchov va tarozlar Bosh Konferensiyasi, 1971 yil,

2. 
   - rezolyusiya).
   

Kursatma

1. 
   Termodinamik temperaturadan tashkari, T₀ = 273.15 K ga teng bulganda, t = T - T₀ ifoda bilan aniklanadigan, amaliy temperatura
   

o
shkalasi birligisselsiydan dam foydalanish mumkin. Ulchovlari buyichasselsiy Kelvinga tengdir.

2. 
   Termodinamik temperatura intervali yoki farqi Kelvinda ifodalanadi. Odatdagisselsiy temperaturasi intervali yoki farqi Kelvinda damdasselsiy graduslarida ifodalanishi mumkin.
   
3. 
   Termodinamik temperaturadan fark kilish uchun Xalsaro amaliy temperatura 1990 - Xalkaro temperatura shkalasida t₉₀ deb belgilanadi.
   

497

Birliklar	Birliklar nomi	^iskarti- rilgan belgisi	Boshsa birliklar bilan boFlanish
Kuch	Nyuton	N	1 N=1 kg.m.s^-
Bosim	Paskal	Pa	1 Pa=1 Nm'^2
Energiya, ish	Djoul	Dj	1 Dj=1 N.m
^uvvat	Vatt	Vt	1 Vt=1 Dj.s^-1
Zaryad	Kulon	Kl	1 Kl=1 A.s
Elektr kuchlanishi	Volt	V	1 V=1 Vt.A^-1
Elektr sigimi	Farada	F	1 F=1 Kl.V"^1
Elektr karshilik	Om	Om	1 Om=1 V.A^-1
Elektr utkazuvchanlik	Simens	sm	1 sm=1 Om^-1
Magnit oqimi	Veber	Vb	1 Vb=1 V.s
Magnit oqimi zichligi	Tesla	T	1 T=1 Vb.m^-2
Induktivlik	Genri	G	1 G=1 Vb.A^-1
Yorug’lik oqimi	Lyumen	Lm	1 lm=1 kd.sr
YOritilganlik	Lyuks	Lk	1 lk=1 lm.m^-2
CHastota	Gers	Gs	1 Gs=1 s’^1
Sindirish kobiliyati	Dioptriy	Dpt	1 dp'1=1 m'

498

3 - Ilova. Ayrim amaliy fizik kattaliklarning birliklari

1A⁰=10^-10 m = 10^-8 sm = 10^-4 mkm = 10^-1 nm 1 rad = 57⁰ 17' 44,8" = 57,3⁰ 1 2 / sm³ = 10³ kg / m³ = 1 t / m³ 1 atm = 1,01.10⁵ Pa = 1,01.10⁶ din / sm² = 1,03 kg s/sm²
1 mm = 1,33.10² Pa = 1,33.2Pa = 13,6 mm. suv ustuni
1 erg = 10^-7 Dj = 1,02 kg s.m. = 6,24.10^y eV 1 Kl = 3.10⁹ SGES z.b. = 0,1 SGSM b.
1 A = 3.10⁹ SGES z.b. = 0,1 SGSM b.
1 V = 3,34.10^-3 SGES z.b. = 10⁸ SGSM b.
1 F = 8,99.10^y sm = 10'⁹ SGSM b.
1 Om = 1,11.10^-12 SGES z.b. = 10⁹ SGSM b.
1 Tl = 3,34.10^-7 SGES z.b. = 10⁴ Gs 1 Gn = 1,11.10^-12 SGES z.b. = 10⁹ sm 1 A/m = 3,77.10⁸ SGES z.b. = 1,26.10^-2 E


499