Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

M manbadan chikkan monoxromatik yorug’lik to’lqini S tor tirkishli 1 ekranga tushadi (133 - rasm) va undan utib Si va S<sub>2


2</sub>

v> t~1 o
ekranga utadi. Bu ikki tirkish ikkita kogerent to’lqinlar
manbai xisoblanadi. S₁ va S₂ tirkishdan chikkan kogerent to’lqinlar 3E
ekranda bir - birini ustiga


M


ZE






v


s

129. 
     - rasm. Yorug’lik tulsinlari interferensiyasini
     

kuzatishning YUng usuli


226

V /^G\u \/~\ s

129. 
     - rasm. YUng usulidagi interferensiya manzarasi
     

tushib VS sohada interferensiya manzarasini xosil kiladi. VS sohadagi yoritilganlik taksimoti 134 - rasmda keltirilgan.
Biprizmadagi Frenel tajribasi


m₂ m m_g






V' AV A'

129. 
     - rasm. Biprizmadagi Frenel tajribasi
     

Biprizma - uch tomonli shisha prizmadan iborat bulib, uning tomonlari orasidagi bitta burchagi 180^o ga yakin bo’ladi (135 - rasm).
M manbadan yorug’lik to’lqinlari biprizmaga tushganda, biprizmaning chap tarafidan yorug’lik to’lqinlari ung tomonga ogib ekranning AA' nuqtalari orasiga yunaladi. Biprizmaning ung tarafi yorug’lik to’lqinlarini chap tarafga ogdirib, ekranning VV' nuqtalari orasiga yunaltiradi. Yorug’lik nurlarining orkaga kaytganlari M₁ va M₂ mavxum tasvirlarni xosil kiladi va ekranda yorug’lik to’lqinlarining interferensiyasi manzarasi kuzatiladi.


227

YUpka tinik plastinkada yoruFlik interferensiyasi

Parallel yorug’lik to’lqinlari dastasi a - burchak ostida d kalinlikdagi yupka plastinkaning MN yukori kirrasiga tushsin (136 - rasm). AM nur r - burchak ostida sinib, past kirraning S nuqtasidan kaytib, N nuqtada yana sinib, NP yunalishda tashkariga chikadi.






136 - rasm. YUpsa tinits plastinkadagi yorug’lik interfersiyasi


Ikkinchi DN nur N nuqtaga tushib, a burchak ostida kaytib, u dam NP yunalishda tarkaladi. Ikkala nur kogerent bulib, optik yullar farqiga ega bo’ladidir, shu sababli ular interferensiya manzarasini dosil kiladilar.
Bu ikkala nur orasidagi geometrik yul farqi
8_G = 2MC- DN
d
ga teng. Uz navbatida MS= ga teng, DN esa kuyidagi ifoda bilan
cos R
aniklanadi:
DN = 2MK sin a = 2dtgp sin a ,
chunki, MK = dtg r dir.
sina=^sirp ekanligini disobga olsak,
_ _ d 2dn sin² r 2d(1 - n sin² R)
o_G = 2 =
cosp cosp cosp


228

tenglikka ega bulamiz.

Interferensiya manzarasi fakat geometrik yullar farqiga bog’liq bulmay, to’lqinlarning fazalar farqi va muxitning xususiyatiga xam bog’liqdir. Birinchi nur S nuqtada kichik zichlikli muxitdan (xavo yoki vakuumdan), N nuqtada esa zichligi katta bulgan
YA
muxitdan kaytadi, nur fazasi sakrab uzgarib, yullar farqi — ga oshadi. U xolda optik yullar farqi
dn 2dn sin² r YA YA YA
o_p = 2 = 2dncosp— = 2dVn — sin a —
cosp cosp 2 2 2
ga teng bo’ladi. Optik yullar farqi tYA ga teng bo’lsa, kaytgan yorug’lik nurlari kuchayadi va kuchayish sharti kuyidagicha bo’ladi:
8_p = 2d4n² - sin² a - — = tYA
2
yoki 2dV n² — sin² a = (2m +1) —
2
_YA
Optik yullar farqi (2m — 1)— ga teng bo’lsa, kaytgan yorug’lik nurlari susayadi va susayish sharti kuyidagicha bo’ladi.
2dVn² — sin² a — ^YA = (2m — 1)^YA

2. 
   2
   

yoki 2^l/ n²


2Wn² — sin² a = mYA


137 - rasm. Bir xilssalinlik kurinishdagi interferensiya
manzarasini kuzatish
229

137. 
     - rasmda oralarida ponaga uxshash yupka xavo katlami bor bulgan shisha plastinka keltirilgan. Plastinkalar yukoridan yoritilganda yorug’lik nurlari ponaning ikki sirtidan kaytadi, natijada parallel yorug’ va korongi tasmalardan iborat interferensiya manzarasi kuzatiladi. Bu erda kuzatiladigan yorug’ tasmalar bir xilssalinlik chizitslari deb ataladi.
     

69. 
    - §. YOruFlik difraksiyasi
    

Yorug’likning tusiklarni aylanib utish xodisasi yorug’likning difraksiyasi deb ataladi. Optikada, bu xodisa yorug’likning geometrik soya sohalariga kirishini bildiradi.
Yorug’lik difraksiyasini urganish moxiyati fakat yorug’lik va soya oralaridagi utkinchi (oralik) sohani urganish bilan cheklanmaydi. Difraksiya nazariyasi to’lqin nazariyasini geometrik optika koidalari bilan muvofiklashtirish imkonini beradi.
Gyuygens - Frenel prinsipi. Difraksiyaning anik nazariyasi juda murakkabdir. SHu sababli, Gyuygens - Frenel prinsipiga asoslangan takribiy usullar katta axamiyatga ega bo’ladi.
Gyuygens prinsipiga asosan, AV to’lqin frontining xar bir nuqtasini ikkilamchi sferik to’lqinlar manbai deb xisoblash mumkin (138 - rasm).

137.