Муаммоли маруза матни молия фанидан

 
 
 
 
 
 
 
 
20-Мавзу: Ижтимоий муаммоларни ҳал қилишда молиянинг роли. 

---

226 
 
Режа: 
1. 
Ўзбекитонда ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишлари. 
2. 
Ижтимоий-маданий харажатларнинг аҳамияти, туркумланиши ва 
ҳозирги замон хусусиятлари.
3. 
Ижтимоий кафолатларни молиявий таъминлаш. 
Таянч иборалар: 
· 
Ижтимоий сиёсат; 
· 
Ижтимоий мухофаза; 
· 
Ижтимоий таъминот; 
· 
Ижтимоий кафолат; 
· 
Ижтимоий 
истеъмол 
фондлари; 
 
· 
Ижтимоий суғурта; 
· Ижтимоий-маданий 
тадбир 
харажатлари; 
· 
Ижтимоий -маданий тадбир 
харажатларини молиялаштириш 
манбалари; 
1. Ўзбекитонда ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишлари. 
Ўзбекистоннинг ўз янгиланиш тараққиёт йўлига асос бўлган энг муҳим 
қоидаларидан бири бозор иқтисодиётга ўтишнинг барча босқичларида олдиндан 
кучли ижтимоий сиёсатни ўтказишдир. Қолган барча қоидалар ижтимоий 
вазифаларни ҳал этишга, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш сохасида қатъий кафолатни 
вужудга келтиришга бўйсундиришади. 
Тарих сабоғи шундаки, унинг айнан кескин бурилишларида ижтимоий 
муаммолар ва зиддиятлар ғоят кескинлашади, миллий ва барқарорликка таҳдид 
солувчи омилга айланади.
Бу ҳол нималар келтириб чиқаради, ўтиш даврида ижтимоий барқарорлик 
масалаларига алоҳида эътиблор беришнинг қандай муҳим сабаблари бор? «Менинг 
назаримда, бу сабаблардан энг муҳимлари қуйидагилар:» -дейди Ўзбекистон 
Республикаси президаенти И. А. Каримов.
Биринчи: Ижтимоий зиддиятлар ўз моҳиятига кўра хамиша сиёсий, 
ижтимоий ва иқтисодий ўзгаришларнинг харакатлантирувчи кучи бўлиб хизмат 
қилади. Ўзгаришларнинг қай тарзда ё изчил тажрибий йўл билан бориши, ё 
бўлмаса, кескин шақилларга кириши: ижтимоий норозиликлар, стихияли 
портлашлар, хатто фуқоролар урушлари ва инқилоблар тусини олиши тўпланиб 
қолган ижтимоий муаммоларнинг қай даражада кескинлигига, хукумрон 
тузилмаларнинг бу муаммоларни ҳал қила олиши ёки ҳал қила олмаслигига 
боғлиқ. 
Шу сабабли тараққиётнинг ҳамма босқичларида одамларнинг 
ижтимоий кайфиятларини, ижтимоий муаммоларни назар-писанд қилмаслик 
барқарорликка ва миллий хавфсизликка катта хавф туғдиради.
Иккинчи: одамларни даъват қилувчи ижтимоий масалаларнинг рўёбга 
чиқиши жуда муҳим ахамиятга эгадир. Заминимизда яшаётган одамларнинг 
муносиб ва эркин, фаровон хаётини таъминлаш ҳар-бир киши ҳуқуқ ва 
имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш учун барча зарур шароитларни яратиш-
жамиятимизни ислоҳ қилиш ва янгилаш пайтида олдимизга қўяётган ғоят муҳим 
вазифалардандир. Шу боис эски тоталитар, мафкуравий, буйруқбозлик-тақсимот 

---

227 
тузимига ҳамла соҳта тенглик ва меҳнатни қадирлаш учун соғлом негиз бўлмаган 
ҳар-бир ҳолатга қайтиш биз учун мақбўл эмас. 
Агар 
ўтиш 
даврида 
провапд 
мақсадга 
эришиш-жамиятни 
демократлаштириш ва бозор иқтисодиётини рўёбга чиқариш учун айрим 
босқичларда одамларнинг моддий аҳволи ёмонлашувига олиб келадиган номатлуб, 
баъзан кескин қарорлар қабўл қилишга тўғри келиши ҳисобга олинса, аҳолини 
ижтимоий ҳимояланмаган қатламларини қўллаб-қувватлашга доир чоралар кўриш 
қанчалик аҳамият касб этиши аён бўлиб, қолади. 
Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, ислоҳотларнинг моҳиятига турларига 
путур етказиш, ижтимоий адолатни бузиш, ҳокимиятнинг турли поғоналаридаги 
коррупция аҳолини шундай ҳам танг аҳволини янада оғирлаштириб, жиддий 
ижтимоий зиддиятларга олиб келиши мумкин. 
Бу ҳол ўтмишни қумсаш кайфиятлари уйғониши учун қулай замин 
яратади, шовинизм ва соҳта ватанпарварликдан тортибто муросасиз социалистик 
кайфиятдаги турли харакатларгача озиқ берувчи мухит бўлиб, хизмат қилади. 
Бундай ҳолатда аҳоли ўртасида ижтимоий норозилик кайфиятларининг ғаразли 
тор сиёсий манфаатларини кўзлаб мутассил қўзғатиб турилиши ҳам фуқоролар 
тенглигига, барқарорлик ва хавфсизликка тахдид солади. 
Учинчи: Кенг кўламдаги узоқ муддатли ислох қилиш жараёнинг 
дастлабки босқичининг-«Менг энг қийин ижтимоий портлпш хавфи бўлган 
босқич, деб атаган бўлардим»-дейди И. А. Каримов. Бунинг сабаби шундаки ўтиш 
даврининг ўзи кўп ҳолларда бир қанча ҳал қилинмаган ижтимоий муаммоларнинг 
келтириб чиқаради ва шулар заминидаги ларзага соладиган кучни ўзида сақлаб 
туради. Шу билан бирга бир сиёсий ва иқтисодий тизимдан иккинчисига ўтиш хам 
янги муаммоларни тўғдириши ва муайян ижтимоий камчиликлар билан боғлиқ 
бўлиши мумкин.
Кўп мамлакатларнинг тажрибаси бозор муносабатларига ўтиш силиқ 
ижтимоий камчиликларсиз осон кечмасликни кўрсатади. Бу объектив жараёндир. 
Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши, айниқса истеъмол нархлари ва 
таърифларнинг «эсанкиратадиган» тарзда куйиб юборилиши ишлаб чиқаришнинг 
пасайиб кетиши, тўловлврни амалга оширмаслик билан боғлик тангликнинг 
кескинлашуви, пул муомиласининг бузилиши кўпчилик янги мустақил 
давлатларда 
истеъмол 
нархларида 
кескин ўсишига, 
жамғармаларнингқадирсизланишига, аҳолининг 
анчагина 
қисми 
турмуш 
даражасини пасайишига, бутунлай ёки қисман ишсизлар сонини ўсишига олиб 
келди. Бу даврда аҳолини ижтимоий ҳимоялаш ва қўллаб-қувватлашга қаратилган 
чораларнинг етарли эътибор бермаслик аҳолининг анча қисми қашшоқлашувига, 
уларнинг люмпенлашувига олиб келиши мумкин. Бир қанча мамлакатларда 
шундай бўлди ҳам. Маълумки, бундай холат ижтимоий барқарорликни вужудга 
келтирувчи мухит бўлиб хизмат қилади.
Тўртинчи: ўтиш даврининг кескин ижтимоий муаммоси кўп кишилар 
учун қарор топган турмуш тарзининг бузилишидан, хаётий мўлжалларни, 
фикрлаш тарзи, ижтимоий феъл атвор, боқимандалик кайфиятини ўзгаришидан 
иборат. Ўтиш даврида одамларнинг тафаккур юритиш психологияси ўзгаради, бу 
эса аёнки ҳамма вақт хам осон кечавермайди.
Собиқ СССР шароитида учдан зиёд авлод вақиллари нафақат хусусий 
мулкни тан олмайдиган ва мустақил хўжалик фаолият кўникмаларини 

---

228 
бермайдиган мафкуравий ақидалар асосида, бадки, устига-устак марказдан туриб 
тақсимлаш ғоялари, ижтимоий адолат тушунчаси хақидаги сохта тасаввурлар 
асосида тарбияланган эдилар. 
Ўтиш даврида эскича ва янгича фикрлаш ўртасидаги, ўтмиш ва хозирги 
замоннинг қадирятлар тизими ўртасидаги зиддиятлар янада кескинлашади. 
Ҳалқимизнинг маънавий бойликларини жахон свилизацияси энг яхши 
ютуқларини ўзида мужассамлаштирган янги авлодни шақиллантириш бугуннинг 
энг муҳим вазифасидир. Фақат анашу асосдагина, олдимизга қўйилган юксак 
мақсадлар барчамиз учун хаётимизнинг мазмунига айланиб қолганлигини 
миллатни онгли ватанпарварлик рухини юксалтириб, ривожланган илғор 
мамлакатлар каби тараққиёт йўлидан илдам қадам ташлаш имкони туғилади. 
Ҳар ғқандай мамлакатда турли кўринишдаги тенгсизликлар кўпайса ёки 
уларнинг ўсишга имкон пайдо бўлса, улар ижтимоий барқарорлик учун хавф 
туғдиради. Ижтимоий муаммоларнинг кескинлиги кимларнингдир камбағаллиги 
ёки бойлигида эмас балки, ушбу ижтимоий табақалар ўртасида ҳаддан ташқари 
фарқ пайдо бўлишидадир. Бу эса беихтиёр уларнинг қарама-қаршилигига олиб 
келади. 
Айёнки, агар жамият манфаатлари ва интилишлари мутлақо қарама-қарши 
бўлган одамлар гуруҳларидан иборат бўлса, ҳамма вақт ижтимоий зиддият хавфи, 
демакки миллий хавфсизликка таҳдид ҳам мавжуд бўлади. Ижтимоий 
зиддиятларнинг 
ҳаддан 
ташқари 
кескинлашуви 
жамият 
ижтимоий 
барқарорликнинг барҳам топишига ички можароларга ва ҳатто фуқаролар урушига 
ҳам олиб бориши мумкин. 
Шунинг учун ҳам ўтиш даврида демократик давлатнинг энг муҳим вазифаси 
ижтимоий зиддиятларнинг кескинлигини камайтиришдан, бу даврнинг муқаррар 
қийинчиликларини эҳтиёт чоралари ҳисобига юмшатишдан ва одамларнинг янги 
турмуш шароитларига мослашишни осонлаштиришдан иборат. Аслини олганда, 
Ўзбекистон амалга ошираётган сиёсатнинг бозор муносабатларига ўтаётган бошқа 
давлатлар сиёсатидан энг муҳим афзалликларидан бири ҳам шундадир. 
Ижтимоий 
келишувни 
қандай 
таъминлаш 
мумкин, ижтимоий 
ҳамжихатликка, шу жумладан минтақалараро тотувликка қандай эришиш 
мумкин, деган мураккаб саволларга жавоб топишга қодир бўлган давлат 
демократик ва иқтисодий ривожланишга умид боғлаши мумкин. 
Ижтимоий 
бирдамликни 
таъминлаш - ижтимоий 
зиддият 
ва 
тенгсизликларнинг ўзларини адолатсиз равишда ҳамма нарсадан бебахра бўлиб 
қолган ёки ҳақ-хуқуқлари камситилган деб ҳисобловчи бутун-бутун аҳоли гурухи 
ва табақалари вужудга келадиган даражага боиб етмаслигига эришиш демакдир. 
Шу боисдан ҳам Ўзбекистоннинг ўз янгиланиш ва тараққиёт йўлига асос 
қилиб олинган етакчи тамойилардан бири кучли ижтимоий сиёсатни амалга 
оширишдан иборатдир. Бу демократик ва иқтисодий ислохотларни 
муваффақиятли амалга оширишнинг, улар орқага кайтмаслигининг жуда муҳим 
шарти ва гаровидир. 
2.Ижтимоий-маданий харажатларнинг аҳамияти, туркумланиши ва ҳозирги 
замон хусусиятлари. 
Ишончлн ижтимоий кафолатлари ва аҳолиии ижтимоий ҳимоялаш 
чораларини таъминлаш бозор ўзгаришларшшнг ҳамма босқичлари орқали 

---

229 
ўтади ва жамиятимизни янгилашдан иборат ғоят кенг жараённинг бошқа 
йўналишларини ҳам қамраб олади. 
Фукароларнинг мехнат қилиш борасидаги конституциявий хуқуқларини 
Ижтимоий ҳимоялашнинг мақсадли ва аниқ йуналтирилганлиги 
Аҳолининг кувватлаш ижтимоий жихатдан энг мухтож табақаларини куллаб 
Иқтисодий жихатдан фаоли аҳоли мехнатини рағбатлантириш 
Реал мехнат бозорини шакллантириш 
Ижтимоий соха, соғликни сақлаш, таълим, маданият ва санъат, илм- 
фаннинг мушкул ахволга тушяб қолишига йўл қўймаслик 
Бозор муносабатларини шакллантнришнинг турли босқичларида 
Ўзбекистон ижтимоий сиёсатнинг асосий йуналишлари 
Схема III. 
Кўрсаткичлар 
1997 й 
% 
1998 й