Muhabbat Qurbonova

Sodda gap qoliplari avtomatik tarjima tizimida
Har qanday umumiylikning voqealanishi, imkoniyatning hodisa sifatida yuzaga chiqishiga xos bo’lgan umumgneseologik va ontologik xususiyatlar¹ LSQlarning muayyan nutqiy hodisalar sifatida voqealanishi uchun ham xosdir. Gapning eng kichik qurilish qolipi [WPm] bo’lganligi sababli nutqiy voqealanishda [W] o’rnini tilning atov birliklaridan istagan biri egallashi mumkin. Tilimizda atov birliklari (nominativ birliklar) sifatida so‘zlar (leksemalar), so’z birikmalari (erkin va turg’un birikma), frazemalar, kengaygan birikmalar (ravishdosh oborotlar, sifatdosh oborotlar, harakat nomili oborotlar) chiqishi sababli² bu qolipning nutqiy voqealanish jarayonida sintaktik tabiati xilma – xil bo’lgan holda faqat bitta asosiy, [WPm] uchun relevant bo’lgan xususiyatga ega bo’lgan istagan turdagi birlik kela oladi.
Turkiy tillarning o‘ziga xos struktur xususiyatlaridan biri shundaki, bu tillarda istalgan kattalikdagi nutqiy gap sifatdosh, ravishdosh va harakat nomlari orasida bitta nominativ birlikka transformatsiya etilishi va boshqa bir gap tarkibida bitta konstruktiv bo’lak yoki bitta konstruktiv bo’lakning kengaytiruvchisi mavqeyida kiritilishi mumkin.³
Sintaktik qoliplarning hosilalari nutqiy vaziyatda hosil qilinganligi uchun ham ularni nutqiy (lisoniy emas) hosila deymiz va bu , albatta, lisoniy sintaktik qolipning voqealanishi deya olamiz.

Bugungi kunda ingliz grammatikasidagi kabi o’zbek tilshunosligida ham tilimizni modellashtirish ishlari amalga oshirilmoqda, bizda berilayotgan modellar esa ularni rivojlantirish, ushbu hosilalardan foydalanib, mazmunni saqlagan holda, boshqa tillarga sifatli matn tarjimasini amalga oshirishga hissa qo’shish uchun.

Ta’kidlash kerakki, tarjimada gapning umumiy tahlili emas, balki gap bo‘laklari tahlili asosida sodda gapshakllar modellashtiriladi. Ayrim adabiyotlarda sodda gapshakllar gapning so‘z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari tarzida ajratilgan.⁴

N – numeral

Noun

MV – main verb

P – pronoun

G – gerund

HV – helping verb

MW – modal word

Adv. – adverb

C – conjunction

PII – participle II

Adj. – adjective

Prep. – preposition

Modal V – modal verb

I – infinitive

PP – personal pronoun

PosP – possessive pronoun

Ingliz va o‘zbek tiliga oid grammatik vositalarning shartli qisqartmalaridan keyingi o‘rinlarda qulaylik uchun foydalanamiz:

DP – demonstrative pronoun

Pr - predlog

RP – reflexive pronoun

UP – universal pronoun

IP – indefinite pronoun

NP – negative pronoun

IntP – interrogative pronoun

O – object

Adj. Comparative

S – subject

M – modifier

O‘zbek tilining grammatik

belgilari:

F – fe’l

Ot- Ot

O – olmosh

E –ega Aniqlovchi T- to’ldiruvchi H- hol OK – ot kesim FK- Fe’l kesim ZM – zamon qo‘shimchasi

⁵
Predikativlik (zamon, shaxs-son, tasdiq-inkor, mayl) belgisiga ega birlik gap hisoblanadi. Sodda gaplar esa bitta predikativlik belgisiga ega.

• 
  Sodda gaplar ikkinchi darajali bo’laklarning ishtirokiga ko’ra sodda yig’iq va sodda yoyiq gaplarga bo’linadi:
  

1.