Muhaddislar Imom Ismoil al-Buxoriy, at-Termiziy va boshqa muhaddislarning hadis ilmini yaratishdagi xizmatlari

Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy
Xoja Abdulholiq G’ijduvoniy keyinchalik Xojagonlar (Naqshbandiya) tariqatiga asos soladi. Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy 1103 yilda Buxoro viloyatining G’ijduvon tumanida tavallud topgan. Xoja boshlang’ich ta’limni G’ijduvonda olgach, Buxoroga kelib, YUsuf Hamadoniyga shogird tushadi. Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy YUsuf Hamadoniy qo’lida ta’lim olib, “zikri dil” (“Xufya usuli bilan zikr aytish”)ga ijozat bo’lgach, ushbu sulukka o’tadi.
Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy ma’lum tahsilni olib, tariqat peshvosi darajasiga yetgach Xojagon (keyinchalik Naqshbandiya) tariqatining mohiyatini belgilovchi va mazkur ta’limotning asosiy aqidalari hisoblanagn talablarni yaratadi. Bu aqidalarning to’rttasiga dastlab YUsuf Hamadoniy tomonidan tartib berilgan bo’lib¹, ular:
1. Xush dar dam - tiriklik nafasda. Ichkaridan chiqayotgan har bir nafas ogohlik va huzur yuzasidan bo’lishi, g’aflat unga yo’l qo’ymasligi kerak.
2. Nazar bar qadam, ya’ni nazar qadamda, Solik yo’l yurganda uning nazari doimo oyoq panjalarida bo’lsin, nazari sochilmasin va keraksiz joyga tushmasin, degan ma’noni bildiradi. Bu insonni har bir ishga mas’uliyat bilan qarashga, behuda narsalar uchun hayotni, vaqtini sarf etmaslikka undaydi.
3. Safar dar vatan - solik odamiylikning tabiatida safar qilsin, ya’ni, yomonlikdan yaxshilik tomon yursin degan ma’noni bildiradi.
YUqoridagi risolada keltirilishicha, Abdurahmon Jomiynnig bir bayti sharhida “yurakning ma’naviy oynasi olamning zabt etuvchi zaxmatlaridan xalos bo’lsa, soflik va nuroniylik bilan bezansa, tabiiy hohishlar zulmat undan ko’tarilsa, yaratuvchi tajalliyoti va ilohiy sifatlarni qabul etish uchun safar va sulukka hojat qolmaydi. CHunki safar, sayr va sulukdan maqsad yurakka sayqal berish va uni tozalashdir”¹, -deb ta’kidlanar ekan, suluk safar qilish-qilmasligi ularning xojagonlar malakasini hosil qilishlariga bog’liq. Agar o’z yurtlarida bunday ta’limni amalga oshiruvchi azizni topsalar, tarki safar aylab, “chidam xislatini” hosil qilmog’i, “xojagonlarning nisbat malakasini qo’lga kiritish”i mumkin,-deyiladi.