Muhammad a

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI

“INFOKOMMUNIKATSIYA TIZIMLARINING ELEKTR TA’MINOTI” fanidan

Mustaqil ish

Bajardi: Raximov Otabek

Tekshirdi: Qodirov Fazliddin
Toshkent 2022

MAVZU: ELEKTR TA’MINOTI MANBALARINING ENERGIYA TIZIMI BILAN ELEKTROMAGNIT MOSLASHUVCHANLIGI
Reja:
1. Elektr ta’minoti manbalarining umumiy tavsiflari.
2. Elektr ta’minoti manbalarining energiya tizimi bilan elektromagnit moslashuvchanligi.
3.Elektr energiya manbalari turlari.
4. Xulosa;
5. Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar ro’yxati.


Elektr taʼminoti - elektr energetikasining sanoat, qishloq xoʻjaligi, 0transport, shahar xoʻjaligi, aholi va boshqalarni elektr energiyasi bilan taʼminlash hamda uning taqsimoti bilan shugʻullanadigan boʻlimi. Unga elektr energiya manbalari, kuchlanishni oshiruvchi va pasaytiruvchi elektr st-yalari, taʼminlashtaqsimlash elektr tarmogʻi, turli yordamchi qurilmalar va inshootlar kiradi. Ishlab chiqariladigan elektr energiyasining asosiy qismi sanoat ehtiyojlari uchun ishlatiladi.
Elektr taʼminotining asosiy manbalari elektr st-yalari (qarang Elektr stansiyasi), hududiy energetika tizimlarining energiya bilan taʼminlash tarmoqlari (qarang Elektr tarmogʻi). Yirik sanoat korxona ta’minlash uchun issiqlikelektr markazlari IEM (TETS) dan foydalaniladi. Bularning quvvati sanoat korxonalari va shahar xoʻjaligining energiya va issiklikka boʻlgan ehtiyoji bilan belgilanadi (qarang Issiklikelektr markazi, Issiqlikelektr stansiyalari). Elektr taʼminoti tizimida koʻpincha yuqori kuchlanishli tok ishlatiladi. Maishiy korxonalar va uyroʻzgʻorda 220 V (kamdan kam hollarda 110 V), yirik sanoat korxonalari, transport va shahar xoʻjaligida 110 va 220 kV, ayrim yirik sohalarda 330 va 500 kV kuchlanishli elektr energiyasidan foydalaniladi.
Elektr taʼminoti tizimining sxemasi elektr energiyasi manbaidan energiyani isteʼmolchilarga uzatishda oraliq kommutatsiya va transformatsiya (kuchlanishni oʻzgartirish) bosqichlari soni kam boʻlishiga, energiya manbaini iloji boricha isteʼmolchiga yaqinroq qilib qurishga asoslanadi. Energiyani isteʼmolchilarga uzatishda kabelli va simli uzatish usullaridan foydalaniladi. Kuchlanishni oʻzgartiruvchi (asosan, pasaytiruvchi) st-yalar isteʼmolchilar zich joylashgan hududning oʻrtarogʻiga quriladi.Oʻzbekistonda Elektr taʼminoti asosan, 20-asr boshlarida Toshkentda 2 elektr st-ya qurish bilan boshlandi. Eng yirik GESlar: Chorvoq GES, Xoʻjakent GES, Gʻazalkent GES, Farhod GES, eng yirik issiqlikelektr markazlari (IEM)Fargʻona IEM, Muborak IEM, Toshkent IEM; yirik elektr uzatish liniyalari (EUL) soni 20 dan ortiq (qarang Energetika). Resggublika shaharlari va qishloqlarini elektr bilan taʼminlash markazlashtirilgan.
Toshkent shahrida dastlabki elektr st-yalari 20-asr boshlarida qurilgan. Markazlashgan shahar Elektr taʼminotining boshlanishi Boʻzsuv GES ning birinchi navbati (1926) va 6 kV kuchlanishli oʻzgaruvchan tok kabel tarmogʻining ishga tushirilishi bilan bogʻliq. Hozir asosiy shahar Elektr taʼminoti manbalari: Toshkent DIES, Toshkent issiqlik elektr markazi (IEM), Toshkent GES lari kaskadi. Bundan tashqari, Elektr taʼminoti tizimida 60 dan ortiq kichik st-yalar, transformator punktlarq, taqsimlash punktlari, kabel va havo simlari bor.
Dunyoda energetika muammosi dolzarb masalalardan biri bo’lib, bugungi kunda energetika sohasi bo’yicha shug’ullanayotgan olimlarning kun tartibida turibdi. XXI asr fan taraqqiyoti yuksalib texnik - texnologiyalarning rivojlanishi bilan birga insonni normal yashash imkoniyatini yaratish, uni yetarli energiya, oziq-ovqat bilan ta’minlash asosiy masalalardan biridir. Hammaga ma’lumki, yer qazilma boyliklarining energetik zahirasi kamayib bormoqda. Ammo, unga bo’lgan ehtiyoj ortib, hozirgi kunda yer yuzida aholi soni yetti milliardga yetdi. Insoniyat foydalanayotgan energetika manbalarining quyidagi turlari mavjud: neft, ko`mir, gaz, atom, biomassalar, suv, quyosh, shamol, geotermal energiyalar. Bu energiya manbalarini o`z navbatida ikki turga bo`lish mumkin. Biomassalar, suv, quyosh, shamol, geotermal energiya – yangilanuvchi; neft, ko`mir, gaz, atom energiyasi – yangilanmaydigan. Bu resurslardan olingan energiya elektr energiyasi, kommunal xizmatlarga (binolarni isitish, issiq suv bilan ta`minlash) sarflanadigan energiya kabi ko`rinishlarda bo`ladi. 2008-yilda jahon bo`yicha energiya iste`moli 15 TW (terawatt, 1012 w) ga teng bo`ldi, buni ta`minlashda har yilgidek yangilanmaydigan energiya resurslari katta ahamiyat kasb etib kelmoqda. Lekin keyingi 10-20 yil ichida yangilanadigan resurslarning ham ulushi ortib borayotganligini ko`rishimiz mumkin.
Yerga uzatiladigan Quyosh energiyasining miqdori, hozirda dunyoda ishlab chiqarilayotgan energiya miqdoridan taxminan, 20 marta ko’pdir. Ammo, Quyosh nurlari oqimining zichligi kam bo’ladi, shu sababli bu energiya juda qimmat turadi.

Yerga tushadigan quyosh nurlanishi oqimining eng katta zichligi 0,3- 2,5 mkm to’lqin uzunliklari diapazonida taxminin 1 kVt/m2 ni tashkil qiladi. Bu nurlanish qisqa to’lqinli hisoblanadi va ko’rinadigan spektrni o’z ichiga oladi. Aholi yashaydigan joylar uchun joyga, kunning vaqtiga va ob-havoga bog’liq ravishda yerga tushadigan quyosh energiyasi oqimlari kun davomida 3 dan 10 MJ/m2 gacha o’zgaradi. Quyosh nurlanishi quyosh sirtida 60000K harorat bo’lganida aniqlanadigan tarqalish maksimumida fotonlar energiyasi (taxminan 2 eV) orqali xarakterlanadi.
Shamol tegirmonlari birinchi marta XII asrda tilga olingan. Bu tegirmonlar asta-sekin dunyoning barcha mamlakatlariga tarqalgan. Dastlab, ular guruh-guruh qilib qurilgan. Bunday tegirmonlar keyinchalik yanada takomillasha bordi. Katta shamol agregatlaridan 750 kVt dan 2 MVt gacha quvvatli turbinalar keng tarqalgan bo’lib, ular ham shamol elektrostansiyalariga joylashtiriladi. Katta quvvatli megovatli turbinalar katta o’lchamlarga ega bo’lib, ularning yangi modellari 2 dan 5 MVt gacha quvvatli elektr energiyasini ishlab chiqarishga qodir. Kuchli dengiz shamoli aylantira olishi uchun ularni odatda qirg’oqqa yaqinroqdagi suvga joylashtiriladi. Bunday shamol agregatlari hozirda Buyuk Britaniya, Germaniya, Daniya va boshqa mamlakatlarda ishlatilmoqda.
Iqtisodiyot va jamiyat rivoji bilan an'anaviy energiya holati tobora keskinlashib bormoqda. Odamlarning ortib borayotgan energiya talabi nuqtai nazaridan, yangi energiyaning faol rivojlanishi hayotning barcha sohalarida kelishuvga aylandi. Yangi energiya vositalari yangi energetika rivojlanishining odatiy namunasidir. Yangi energiya vositalarining an'anaviy transport vositalari bilan solishtiradigan eng katta xususiyatlaridan biri - energiya tizimidagi farq. Energiya tizimi avtomobilning yadrosidir va avtomobildagi energiyani tejash kaliti.Yangi energiya tizimida energiya tizimining asosiy uskunasi vosita va nazorat qurilmasi hisoblanadi. Dvigatel va boshqaruvchi ishlashi bevosita yangi energiya vositalarining umumiy ishlashiga ta'sir qiladi. An'anaviy energiya manbalari borgan sari kuchayib bormoqda va yangi energiya manbalari o'sib bormoqda. Yangi energiya vositalari uchun motorlar va nazorat qurilmalarining elektromagnit moslashuvchanligini sinashini kuchaytirish yangi energiya vositalarining sifatini va yangi energiya vositalarining ishlashini yaxshilashga yordam beradi.
Hozirgi vaqtda Xitoyning yangi energiya tizimidagi elektr energiya tizimi asosan an'anaviy ichki yonish dvigatel tizimi bilan solishtirganda katta afzalliklarga ega haydovchi motor tizimidan foydalanadi. Hozirgi vaqtda Xitoyning yangi energiya tizimidagi energiya tizimi hali ham izlanish bosqichida va mashhurlikka ega emas. Oddiy ishda yangi energiya tizimi energiya tizimi juda qisqa vaqt ichida oqimning kaltalanishidan va yuqori quvvatli yarim Supero'tkazuvchilar kaliti tez harakatidan kelib chiqqan holda kuchli radiatsiya va elektromagnit parazitni chiqaradi. Misol uchun, chekka-eshikli bipolyar tranzistor bir necha o'nlab nanosaniyalar bo'lsa-da, bu o'nlab nanosaniyadagi kuchli elektromagnit parazitlarni yuzaga keltirishi mumkin. Energiya tizimining elektromagnit aralashuvi yangi energiya vositalarining ishlashiga jiddiy ta'sir ko'rsatadi va yangi energiya transport vositalarining energiya tizimiga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun, elektromagnit parazitlarni kamaytirish uchun biz elektromagnit moslik testini kuchaytirishimiz kerak. Hozirgi vaqtda Xitoyning yangi energiya moslamalarini moslashuvchanligini tekshirish texnologiyasi juda etuk emas va boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda hali ham katta farq mavjud. Xitoyning yangi energiya tizimidagi elektr tizimining muvofiqligi testlari an'anaviy ichki yonish dvigatellarini boshqarish tizimlaridan va sinov uchun zaif oqim tizimlaridan foydalanadi. Xitoyda mutlaqo yangi ilmiy energiya tizimining muvofiqligi sinov standarti yo'q. Bu bizning tasavvurimizga loyiq joy.
Yangi energetik transport tizimining elektromagnit moslashuvchanligini sinovdan o'tkazish asosan ikkita yo'nalishga qaratilgan: birinchisi - ta'qiblarni bartaraf etish; ikkinchisi esa immunitet sinovi. Ilmiy tekshiruvlarga erishish uchun sinovning ushbu ikki aspektining ma'nosini to'g'ri tushunish va sinov uchun tegishli milliy standartlarni qat'iy rioya qilish kerak.
2.1 Ta'qib qilishni bartaraf qilish Tajovuzkorlik sinovi, asosan, xodimlarning ma'lum masofadagi himoya qobiliyatini sinab ko'rishga asoslanadi. Hozirgi ta'qib qilishda ishlatiladigan standart GB14023-2006. Asl standart bilan solishtirilsa, standart yangi energiya vositalarining ayrim talablariga moslashgan, ammo standart ichki yonish dvigatelidir.
Ushbu standart bilan sinash ilmiy jihatdan amalga oshirilmaydi. Ushbu standart asosan soatiga kilometr uzunlikdagi harakatlanuvchi ob'ektning ish holatini hisoblab chiqadi. Aksincha, yangi energiya vositasi har minutda inqilobga ko'ra o'lchov qilinadi. Ikkala hisob me'yorlari o'rtasida farqlar mavjud. Bunga qo'shimcha ravishda, kelishuvdagi farq shuningdek muvofiqlik testining muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi hisoblanadi. Faqat energiya tizimining sinovida va yangi energiya vositasiga o'rnatilgan kuch tizimida aniq farq bor. Ikkalasining tuzilishi sezilarli darajada farq qiladi. Bu muvofiqlik testini mazmunsiz qiladi.
2.2. Immunitetlar sinovi Antivirusga qarshi test asosan avtotransport vositasining elektron komponentining elektromagnit nurlanishning qobiliyatini sinab ko'rishga taalluqlidir. Hozirgi vaqtda Xitoyda immunitet tanqisligi testining standarti GB / T17619-1998 hisoblanadi. Ushbu standart immunitet chegaralari va sinov usullarini aniqlaydi. Chalg'igan motor tizimining elektromagnit moslashuvchanlik sinov muhiti odatdagi avtomobilning muvofiqligi sinovlaridan deyarli bir xil bo'lgani uchun, bu mos yozuvlar uchun GB / T17619-1998 dan foydalanish mumkin.