Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari universiteti Qarshi Filiali Kompyuter

Golografiya (
yunoncha
: holos — butkul, toʻliq va ... grafil) — toʻlqinlar 
interferensiyasidan foydalanib buyumning fazoviy (hajmiy) tasvirini hosil qilish 
usuli. D. Gabor kashf etgan (1948), rus fizigi Yu.N. Denisyuk takomillashtirgan 
(1962). G. 60-yillarda lazer yaratilgandan keyin juda tez rivojlana boshladi. G. 
rangli va rangsiz (oq-qora) boʻladi. Gologramma hosil qilish uchun linza yoki 
yigʻuvchi koʻzgu ishlatiladi. G. yoki uning bir qismini yordamchi kogerent toʻlqin 
bilan nurlatib, buyumning tasvirini koʻrish mumkin. Buning uchun kogerent 
elektromagnit nurlar prizma yoki koʻzgu yordamida ikki nur dastasiga ajratiladi. 
Nur dastasining biri (asosiy nur) koʻzgu (prizma) ga, ikkinchisi (buyum nuri) esa 
buyumga yoʻnaltiriladi. Koʻzgu va buyumdan qaytgan nurlar fotoplastinkaga 
tushadi, unda gologramma hosil boʻladi. Gologramma asosiy nur bilan yoritilsa, 
buyum surati muallaq holda koʻrinadi (buyum suratini har tomondan koʻrish 
mumkin). Asosiy va buyumdan kaytgan nurlarning toʻlqin amplitudasi toʻlqinlar 

---

fazasiga ham bogʻliq. Asosiy nur fazasi fotoplastinka kengligida (bir qirrasidan 
ikkinchi qirrasigacha) tekis oʻzgaradi, chunki fotogotastinkaga tushgan 
toʻlqinlarning faza farqi buyumdan oʻtgan fazasiga bogʻliq. Buyumning har bir 
nuqtasidan qaytgan nurlar (toʻlqinlar)ning faza farqi buyum nuktalari oraligʻi yoki 
hajmi haqida maʼlumot beradi. Mas,.U va S’ manbalardan kelgan kogerent 
(monoxromatik) nurlar SS’ kesmani teng ikkiga boʻluvchi gorizontal tekislikka bir 
xil fazada keladi. Birbiriga tik nurlar dastasi qoʻshilishi natijasida hosil boʻlgan 
gologrammani asosiy nur i, bilan yoritilsa, ya2 nurning nusxasi i2’ koʻrinadi va, 
aksincha, gologramma p2 vertikal nur bilan yoritilsa, ya, koʻrinadi. Demak, 
gologramma asosiy nur bilan yoritilsa, nuqtalarning fazadagi haqiqiy oʻrni 
(birbiridan uzoqligi) koʻrinadi. "Buyum nuri" yoʻnalishini oʻzgartirib, bitta 
fotoplastinkaga bir qancha gologrammani joylashtirish mumkin. G. fizika va 
texnikaning turli sohalarida, maʼlumotlarni kodlashda, akustikada, uch oʻlchovli 
kino va televideniyeda keng qoʻllaniladi
Bugun biz qo'limizda sevimli guruhimiz yozuvlari 
yozilgan diskni ushlab tursak
, 
unda kamalakning turli ranglari bilan porlab turgan rangli stikerni ko'ramiz. Bu 
diskning haqiqiyligi va qonuniyligining golografik tasdig'idir. Demak, bu ham 
gologramma, lekin u qanday yaratilgan va u nima uchun ishlatiladi? Men bu 
savollarga iloji boricha javob berishga harakat qilaman. Biroq, bu oson va oddiy 
ish bo'lmasligi aniq, asosan ba'zi fizik tushunchalarni aniqlash va tushuntirish 
zarurati tufayli, garchi ularning aksariyati sizga fizika darslaringizdan tanish 
bo'lishi kerak. Bu zarur, chunki yakuniy samara texnologiyaning turli sohalari 
yutuqlaridan amaliy foydalanish natijasidir. Shu sababli, nazariy asoslarni noto'g'ri 
tushunish butun muammoni noto'g'ri tushunishga olib kelishi mumkin. Biroq, men 
ushbu maqolani Maksvell tenglamalari tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan 
nazariyalar bilan yuklamoqchi emasman. 
Bu mumkin
, lekin nima uchun? Bu yangi 
hech narsa qo'shmaydi va tushunishni qiyinlashtiradi. Men optika va to'lqin 
harakati sohasidagi asosiy jismoniy tushunchalarning aniq chizmalari va 
ta'riflaridan foydalangan holda gologramma tasvirlarni yozib olish va ko'paytirish 
tamoyillarini tushunarli tarzda tushuntirishga harakat qilaman. Shuningdek, men 
golografiyaning amaliy qo'llanilishi, shu jumladan kompyuter texnologiyalarida 
ma'lumotlarni golografik yozib olish haqida gapiraman.
“Golografiya va uning qo’llanilishi” fanini o’qitishdan maqsad – magistr 
talabalarga fan va texnikaning turli sohalarini, xodisa va jaraynlarni o’rganishda 
golografik usullarini qo’llashni va shu asosda mulohazalash prinsiplarini o’rgatish 
bo’yicha bilim, malaka va ko’nikmani hosil qilishdan iborat.
Fanning vazifasi – golografiya asoslarini, usullarini va uni qo’llanilish sohalarini,

---

imkoniyatlarining 
mohiyatini chuqurroq anglash
, nazariy bilimlarni 
mustahkamlash, mushoxada qilish ko’nikmalarini takomillashtirish, amaliy 
qo’llanishining fizik asoslarini o’rgatishdan iborat.
Golografiyaning fan va texnikadagi o’rni, qo’llanish ko’lami kun sayin kengayib 
bormoqda. Golografiya– zamonaviy fizikaning nisbatan yosh sohasi – ilmiy tadqiq 
etish metodi va keng doiradagi amaliy masalalarni yechish imkoni sifatida e’tirof 
etilgan. Shu soxa bo’yicha bilimga va tadqiq etish usullarini biladigan 
fizikmutaxassislar juda zarur. Ushbu ma’ruza matnida golografiya usullari 
yordamida muhitlarning strukturasini o’rganib, tavsiyalar berishga aloxida e’tibor 
qaratilgan. Chunki, amalda molekulyar darajadagi tuzilmalarni ko’rish imkonsiz 
bo’lgani uchun, uni golografik tasviri orqali kuzatish kuztuvchi uchun juda qulay 
bo’lib, birinchi atom mikroskoplarida ham bu narsa qo’llanilgan.
Golografiya fan sifatida optika, lazer fizikasi, kimyo kabi fanlar bilan chambarchas 
bog’liqdir. Negaki, agar yorug’likni to’lqin xossalaridan kelib chiqadigan 
hodisalar-interferensiya va difraksiya bo’lmasa, golografik tasvir ham paydo 
bo’lmaydi. Bu tasvir aniq ko’rinishi 
uchun esa
, bizga lazer nuri kerak bo’ladi, 
bo’lmasa oddiy nurlar bilan golografik tasvir olish imkoni yo’q. Kimyo fani esa, 
bizga golografik tasvirni qayd qilish 
imkonini beradi
, bunda fotoplastinkalarda 
bo’ladigan kimyoviy jarayonlar muhim ahamiyatga ega.
GOLOGRAFIYA NIMA ?
Golografiya-fan va texnikaning yangi sohasi bo’lib, u yaqin yillarda vujudga 
kelgan va kvant elektronikasining yutuqlariga asoslanib rivoj topdi. 
Golografiyato’lqinlarni qayd qilish va qayta tiklash usuli. To’lqinlar esa turlicha 
bo’ladi: yorug’lik, rengent, korpuskulyar, akustik va hakozo. 1974 yili ingliz olimi 
Dennis Gabor tomonidan ishlab chiqilgan yorug’lik to’lqinining fazoviy 
strukturasini yozish va uni qayta tiklash usuli asrimizning ikkinchi yarmida fizika 
soxassida qilingan muhim kashfiyotlardan biri bo’ldi.
Golografiya yunoncha so’z bo’lib, “golos”-“butkul, to’liq”, “butun”, “hamma” – 
to’lqinlar interferentsiyasidan foydalanib buyumning fazoviy (hajmiy) tasvirini 
hosil qilish usuli demakdir. Bu bilan kashfiyotchi golografiyada to’lqin haqida 
to’liq (ham amplitudaviy, ham fazoviy) axborot qayd qilinishini ta’kidlab o’tgan.
Ob’ektlarning tasvirlarini ro’yxatga olishning eng ko’p tarqalgan va keng tarqalgan 
usuli fotografiyadir. Fotografiyada obekt tasvirining ikki o’lchamli proeksiyasida 
yorug’lik to’lqinlari intensivligining surat tekisligida taqsimlanishi qayd etilad
i.
4.Qattiq jismlarda diffuziya xodisasi. 

---

Atomlarning panjara tugunlaridagi o`z o`rinlarini huddi shunday tark etishlari tufayli 
kristallarda Shottki va Frenkel nuqsonlari yuzaga keladi. Atomlarning ana shunday 
ajralishi va kelgusida kristalldagi siljish tufayli qattiq jismlarda difuziya ro`y beradi. 
Gazlardagi singari qattiq jismlarda ham zarralarning issiqlik xarakati energiyasi turlicha 
bo`ladi. 
Shuningdek
, har qanday temperaturada ham shunday atomlar ulushi bo`ladiki, 
ularning energiyasi o`rtacha energiyadan ancha ortiq va bu atomlarning panjaradagi 
o`rinlarini tark etib, yangi o`rinlarini egallashi uchun yetarli bo`ladi. 
Qattiq jismlar uchun atomlarning kristall panjarada tartibli joylashishi xarakterli bo`lsa
-
da, har holda atomlar panjarada ham siljishi mumkin. Asosan, kichik tebranishlar 
xarakterida bo`lgan issiqlik harakatlar ba’zi hollarda atomlarning pa
njaradagi o`z 
o`rinlarini batamom tark etishlariga olib keladi. Atomlarning bunday ajralishi mumkin 
ekanligi qattiq jismlarnijng bug`lanishi mumkinligidan dalolat beradi. To`g`ri , 
bug`lanishda atomlar mutlaqo ajralishi mumkin emas deb aytishga hech qanday
asos 
yo`q.

---

Temperatura qancha yuqori bo`lsa, bunday atomlar soni shuncha ko`p bo`ladi. 
Shuning uchun temperature ortgani sari D diffuziya koeffitsienti tez (ekcponensial 
qonunga muvofiq) ortadi. Biroq yetarlicha katta energiya atomlar soni hamma vaqt kam 
bo`ladi (agar temperaturasidan ancha past bo`lsa), shuning uchun qattiq jismda 
diffuziya gazlar va suyuqliklardagiga qaraganda sekinroq protsess bo`ladi. 
Masalan, misning oltinda diffuziyalanish koeffitsienti 300 0 С da 1,5 10 см / сек 5 2
ga teng. Taqqoslash uchun metal spirtining suvdagi eritmasining suvda diffuziyalanishi 
koeffitsienti sm/sek, argonning geliyda diffuziyalanish koeffitsienti D=0,7sm
2
/sek 
ekanini ko`rsatib o`tamiz. 
Shunga qaramasdan
, qattiq jismlarda diffuziya hodisasi qator 
protsesslarda katta ro`l o`ynaydi. 
Bunday diffuziya bir komponentali moddalarda(bunday holda o`z – o`zidan diffuziya 
deyiladi) ko`p komponentali moddalarda, mono – va polikristallarda kuztiladi. Tajriba 
(xususan, nishonlangan atomlar yordamida olib borilgan tadqiqotlar) 
qattiq jismlarda 
diffuziya
, asosan, quyidagi uch usulda borishini ko`rsatadi: 
1. Qo`shni atomlar panjarada 1 – rasmda ko`rsatilganidek, o`z o`rinlarini almashadilar. 
2. Panjara tugunida “o`z” o`rnida turgan atomlar uni tark etib, 
tugunlar orasida
 
joylashadi
, so`ngra tugunlararo ko`chib migratsiyalanadi(2 - rasm).
3. Atomlar panjara tugunlaridan bo`sh tugunlar — vakatsiyalarga o`tadi(3 – rasm). 
Bu oxirgi prosess faqat nuqsonli kristallarda bo`lishi mumkin, chunki vakatsiyalar, 
albatta, kristallarning nuqsonidir. 
Atomlarning panjara vakant o`rinlarga o`tishi vakatsiyalarning atomlar harakatiga 
qarama – qarshi yo`nalishda ko`chishiga ekvivalent ekanligi ravshan. 
Uchinchi usuldagi diffuziya mehanizmi eng muhim rol o`ynaydi. Bunda diffuziya sodir 
bo`lishi uchun qattiq jismda vakatsiyalarning zichlik gradienti bo`lishi kerak, chunki 
atomlar odatda biror yo`nalishda boshqa yo`nalishdagidan ko`proq ko`chadi. 
Polikristallarda kristalchalarning chegaralaridagi vakatsiyalarning to`lish protsessi muhim 
rol o`ynaydi. 
Keyingi paytlarda sun’iy radiaktiv moddalarning borligi ularning nurlanishidan oson 
payqaladi. Bu uslub (nishonli atomlar uslubi) o`z – o`zidan 
diffuziyalanish hodisasini
, 
ya’ni qattiq jismlarda shu jismlar atomlarining diffuziyasini tadqiq qilishga imkon beradi. 
Atomlar tugunidan har qanday siljishi, 
jumladan
, qo`shni vakatsiyaga siljishi ham 
qo`shimcha energiya talab qiladi, ehtimol, atom bu energiyani fluktuatsiyalar natijasida 
oladi. 
Bu ehtimollik hamma vaqtdagi singari Boslman qonuni bilan aniqlanadi: 
Bu yerda q – atomning panjara tugunidan sakrashi uchun zarur bo`lgan energiya 
bo`lib, atomning vakatsiyaga siljish energiyasi deb ataladi. Qattiq jismlarda o`z –

---

o`zidan diffuziyalanish koeffitsientlari shunday ko`rinishda yozilishi mumkin:
Bu yerda a – panjara doimiysi va t atomning panjara tugunida o`rtacha bo`lish vaqti. W 
kattalik vakatsiya hosil bo`lish energiyasi ω va atomlarning vakatsiyaga siljish energiyasi 
q ning yig`idisiga teng bo`lib, diffuziyani aktivlashtirish energiyasi deb ataladi va bu
kattalik ham mazkur modda uchun xarakteristika bo`ladi.