Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

243
 
Mavzuga doir tushuntiruvchi matnlar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.1.Dialektikaning tarkibiy tuzilishi 
 
 
 
 
 
DIALEKTIKANING TUZILISHI 
 
Dialektika 
Dialektika tamoyillari 
 
Eng umumiy harakat 
va taraqqiyot
 
 
Eng umumiy 
aloqadorlik 
 
Qonunlar 
 
Kategoriyalar
 
Qarama-qarshiliklar birligi 
va kurashi qonuni 
 
Miqdor o’zgarishlarining 
sifat o’zgarishlariga o’tish 
qonuni 
 
Inkorni inkor qonuni 
 
Sabab 
 
Zaruriyat 
Imkoniyat 
Mazmun 
 
Mohiyat 
 
Oqibat 
 
Tasodif 
 
Voqelik 
 
Shakl 
Hodisa 
 
Alohidalik 
Yakkalik 
 
Yaккалик 
 
Xususiylik 
м 
Umumiylik 

---

244
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.2.Qonunning umumiy tavsifi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.3. Taraqqiyot qonunlarining umumiy tasnifi 
Qonun, qonuniyat, bilish 
(qonunning umumiy tavsifi) 
 
Qonun real olamning zaruriy, umumiy, 
nisbatan 
muhim, 
barqaror, 
takrorlanuvchi aloqalarini ifodalaydi, 
bunda mavjud shart-sharoitlar asosida 
taraqqiyotning 
xarakteri, 
yo’nalishi 
natijasida aniqlanadi
 
Qonun 
1.Hodisalarning ob’ektiv 
mavjud, zaruriy, muhim, 
takrorlanuvchi aloqalari. 
2.Qonunlar majmui amal 
qiluvchi zaruriy jarayon. 
 
Qonuniyat 
 
1.Qonun – eng umumiy shakl; 
2.Qonun – zaruriy aloqalar ifodasi; 
3.Qonun – muhim aloqalar ifodasi; 
4.Qonun – hodisaga nisbatan soddaroq, lekin jarayonlarning 
ichki mohiyatini ko’proq ochib beradi; 
5.Qonun – barqaror, doimiy aloqalarni ifodalaydi; 
6.Tabiat va jamiyat qonunlari ob’ektiv xarakterga ega
. 
 
Qonun qoidalarning bir tomoni 
sifatida 
namoyon 
bo’ladi, 
qonuniyat esa, qonun amal 
qilishining natijasining majmui 
sifatida namoyon bo’ladi.
Qonuning xarakterli 
xususiyatlari 
 
Farqli jihatlar 
 
Qarama-qarshiliklar 
birligi va kurashi 
qonuni 
Miqdor 
o’zgarishlarining 
sifat o’zgarish-lariga 
o’tish qonuni 
1
. Eng umumiy qonun. 
2.Taraqqiyot nima uchun 
sodir 
bo’ladi, 
degan 
savolga javob beradi. 
3. Taraqqiyotning maktab-
ini ochib beradi. 
4.Umuman, taraqqiyot 
jarayonini tavsiflaydi.
1.Eng umumiy qonun. 
2. Taraqqiyot qanday sodir 
bo’ladi degan savolga javob 
beradi. 
3.Taraqqiyotning mexanizmini 
ochib beradi. 
4. 
Umuman, 
taraqqiyot 
jarayonini tavsiflaydi
. 
1.Umumiy qonun. 
2.Taraqqiyotning 
umumiy tendentsiyasini 
ochib beradi. 
3.Umuman, 
taraqqiyot 
jarayonini tavsiflaydi
. 
TARAQQIYOT 
Inkorni inkor 
qonuni 

---

245
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.4.Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qarama-qarshiliklar birligi 
va kurashish qonunining 
mohiyati 
Qarama-qarshiliklarning 
ayniyligi (qarama-
qarshiliklarning bir-biriga 
o’tishi)
Qarama-
qarshiliklar 
birligi
Qarama-
qarshilik-
lar kurashi.
Taraqqiyotning asosi: 
taraqqiyotning ichki manbai, 
o’z-o’zidan harakat
qonunlar tuzilishi 
(strukturasi) 
Qarama-qarshiliklar 
Qarama-
qarshiliklar 
kurashi 
Muhim farqlar 
Ziddiyatlar 
Farqlar 
O’zaro bir-
biriga o’tish 
va o’zaro 
ta’sir 
Qisman mos 
kelish 
Nisbiy 
muvozanat 
Ayniy
-lik
Tanaffus, 
sekinlik, 
sakrash 
Farq
Muhim 
farq
Qarama- 
qarshilik
Konflikt 
Qonunning amal 
qilish mexanizmi 
Taraqqiyot 
paydo 
bo’lishi, 
harakat va 
qarama-
qarshilik-
larni hal 
qiluvchi 
jarayon 
Qarama-
qarshiliklar
birligi
QARAMA-QARSHILIKLAR BIRLIGI VA KURASHI QONUNI 
 

---

246
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
5.5. Miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’zaro o’tishi qonuni 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.6.Dialektik sakrash 
Sakrashlar: 
o’zgarishning davom- 
liligiga ko’ra 
(jadal, sust); 
o’zgarishning yo’nali- 
shiga ko’ra (progressiv,
regressiv, yo’nalishsiz)
o’zgarish shakliga 
ko’ra (bir karra,
ko’p karra); 
o’zgarishning chuqurlik
darajasiga ko’ra 
(qisman, to’liq); 
Sakrash – bu bir sifatning boshqa sifatga aylanish vaqti, 
shakli, usuli, miqdor o’zgarishlarining uzluksizligi, 
bosqichma-bosqichligidagi uzilish. 
MIQDOR O’ZGARISHLARINING SIFAT O’ZGARISHLARIGA 
O’TISHI QONUNI 
Miqdor o’zgarishlarining sifat 
o’zgarishlariga o’tishi 
qonunining mohiyati 
Qonun 
tuzilishi 
Qonunning amal
 qilish mezanizmi
Sifat-pred-
metga 
ayniy 
bo’lgan aniq-
lik-predmetni 
tavsiflaydigan 
xossalar 
yi-
g’indisi
 
 
Son predmetga 
ayniy 
bo’lmagan 
aniqlikpredmet 
taraqqiyotining 
uzunligi, kengli-
gi, xajmi tavsif-
laydigan xossa-
lar 
yig’indisi
 
Sifat 
Son 
Me’yor (aniqlik 
birligi) 
Sakrash 
(o’zgarishlarning 
uzilishi) 
Son o’zgarishlari:
- yangi sifat xossasining asta - 
sekinlik bilan to’planishi;
- mavjud sifat doirasidagi
har 
qanday o’zgarish
Sifat o’zgarishlari:
- eski sifatdan yangi 
sifatga o’tish
Taraqqiyot 
sonning 
sifatga 
o’tishi bilan emas, balki eski 
sifatning yangi sifatga o’tishi 
shaklida amalga oshadi.
Taraqqiyot son o’zgarishlarining 
sifat o’zgarishlariga o’zaro 
o’tishdir. 

---

247
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.7. Inkorni inkor qonuni 
 
 
 
 
 
Inkorni inkor qonuni 
Inkorni inkor qonuni: yangilik doimo eskilikni inkor etadi va uning o’rnini 
egallaydi, ammo asta sekin o’zi ham eskiga aylanadi va yanada yangi bilan inkor 
etiladi. Masalan, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning o’rin almashishi (tarixiy 
jarayonga sivilizatsion yondashuvda), urug’ evolyutsiyasi (bolalar qisman ota-
onalaridir, ammo yangi pog’onada) va x.k.
Eski shakllarning yangilari tomonidan inkor etilishi – muqarrar rivojlanishning 
sabab va mexanizmi 
Rivojlanishning yo’nalganlik masalasiga asosiy nuqtai nazarlar 
Rivojlanish yuqoriga va pastga qarab yo’nalishi mumkin. Amaliyot shuni 
ko’rsatadiki, mazkur nuqtai nazar haqiqatga eng yaqindir: rivojlanish yuqoriga va 
pastga yo’nalishi mumkin, ammo umumiy yo’nalish yuqorigadir. Masalan, tarixiy 
jarayon, yuqoriga rivojlanib boradi, biroq tanazzullar bilan birga – Rim 
imperiyasining gullab yashnashi uning tanazzulga uchrashi bilan o’rin almashadi, 
keyin yevropaning yuqoriga intiluvchi yangi rivojlanishi davom etaverdi (Renessans, 
yangi davr va x.k.).
Rivojlanish – faqat 
muqarrar 
jarayon, 
quyi 
shakllardan 
yuksaklariga o’tish, 
ya’ni 
yuksalib 
boruvchi rivojlanish
Rivojlanish to’g’ri chiziq bo’ylab 
harakatlanmaydi, 
balki 
spiral 
ko’rinishiga ega, spiralning har 
yangi aylanasi eskisini takrorlaydi, 
lekin, yangi sifat bosqichida.
 
Rivojlanish 
tartibsizdir va 
hech qanday 
yo’nalishga 
ega emas.

---

248
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ALOHIDALIK, 
UMUMIYLIK VA 
XUSUSIYLIK
 
Narsa va hodisalar, ularning bir-biriga o’xshash va farq qiluvchi 
tomonlarini, olamga xos munosabat va aloqadorlikni, olam 
taraqqiyotining xususiyati, uning makon va zamondagi 
mavjudlik shakllariga, har bir narsa yoki hodisaning ayrim 
belgilari hamda o’zaro birlikni ifodalovchi umumiy jihatlarini 
ifodalaydi. 
«
Alohidalik» kategoriyasi olamdagi narsa, voqea va jarayonlarga 
xos bo’lgan aniq, yagona, takrorlanmaydigan belgilar xamda 
xususiyatlarni aks ettiradi. 
«Umumiylik» kategoriyasi narsa, hodisa, jarayonlarga xos 
asosiy, doimiy takrorlanadigan belgilar va xususiyatlar 
yigindisini bildiradi. 
Alohidalik va umumiylikni boglovchi halqa xususiylikdir. U 
alohidalik va umumiylikning o’zaro aloqadorligi bilan bogliq 
mazmunini anglatadi. Masalan: vodorod - alohidalik, gaz - 
xususiylik, ximiyaviy element - umumiylikni ifodalaydi. 
Alohidalik, xususiylik, umumiylik o’rtasidagi munosabat 
dialektik xarakterga ega bo’lib, ularning tafovuti nisbiydir.