Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

MO-
HIYAT 
VA 
HODI-
SA 
Olamdagi narsa, hodisa, jarayonlarning ichki, muhim jihatlari 
hamda yuzaki, tashqi tomonlarini ifodalaydigan falsafiy 
kategoriyalardir. 
Mohiyat narsa, buyum, jarayonlarning ichki, muhim, asosiy, 
zaruriy, barqaror aloqalari, tomonlari munosabatlarining 
yigindisini anglatadi 
Hodisa esa mohiyatning tashqi ifodasi, namoyon bo’lishi, 
narsa va jarayonlarning yuzaki, nisbatan o’zgaruvchan 
tomonlarini bildiradi. 
Zero, olamda yakka hujayrali tirik organizmlardan tortib, 
insongacha bo’lgan qanchadan-qancha shakllar (hodisalar) borki, 
ularni bir qarashda payqash mumkin bo’lmagan ichki umumiy 
tomoni, barchasiga xos modda almashinuvi (mohiyati) mavjud. 
Falsafada mohiyat va hodisa masalasiga turlicha, idealistik, 
materialistik va metafizik qarashlar mavjud. Jumladan, olam, 
uning hodisalari turli goyalar yoki sezgilar yig’indisidan 
iborat, deb talqin etuvchilar nazdida mohiyat va hodisa 
ob’ektiv xarakterga ega emas. 

---

249
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ASOSIY ONTOLOGIK 
KATEGORIYALAR 
Imkoniylik ko’rinishlari 
Real imkoniyat:
-voqelikning 
zaruriy 
aloqalari 
va 
munosabatlari taqozolangan
-zaruriylik bilan bog’liq (Gegel) 
Mavhum imkoniyat:
-zaruriy aloqalar bilan taqozolangan, 
lekin zarur sharoitlarsiz kuchga kira 
olmaydi 
Qaytariluvchi imkoniyat:
-birinchi turtki – imkoniyat - harakat 
Birgalikda 
mavjud 
bo’ladigan 
imkoniyat:
-birining amalga oshishi bilan boshqa 
imkoniyatning 
yo’qolib ketmasligi 
bilan xarakterlanuvchi imkoniyat 
Voqea – hodisa imkoniyati:
-amalga 
oshishi 
bilan 
mohiyati 
o’zgarmas imkoniyat 
Formal imkoniyat:
-voqelikning tasodifiy aloqalari va 
munosabatlari bilan taqozolangan;
-tasodifiylik bilan bog’liq 
Aniq imkoniyat:
-zaruriy shart-sharoitlardagina kuchga 
kiradi 
Qaytarilmaydigan imkoniyat 
Inkor etuvchi imkoniyat:
-voqelikka aylanishi bilan boshqa 
imkoniyatning mumkin emaslgi bilan 
xarakterlanuvchi imkoniyat 
Mohiyat imkoniyati:
-amalga 
oshishi 
mohiyatining 
o’zgarishi bilan kechadigan imkoniyat 
MAZMUN VA SHAKL
 
Olamdagi turli narsa, hodisa va 
jarayonlarning 
dialektikasini 
o’rganishda, ular o’rtasidagi aloqa 
va munosabatlarni bilishda muhim 
o’rin tutadigan kategoriyalardir. 
Mazmun muayyan narsa, hodisa, 
jarayonlarning o’ziga xos sifati, 
xususiyatlari, muhim belgilari, 
elementlarining 
yig’indisini 
anglatsa, 
shakl 
mazmunning 
mavjudlik 
usuli, 
narsa 
va 
hodisalarning ichki hamda tashqi 
tuzilishini ifoda etadi. 
Masalan, 
narsa 
va 
jismning 
mazmuni 
moddiyligi va harakatda 
ekanligi-dadir. 
Xuddi 
shunday, 
atomning 
mazmuni 
uning 
tarkibidagi 30 dan ortiq 
manfiy, musbat va nol 
zaryadli 
elementar 
zarralar, 
ularning 
rezonans-lari, 
elektron 
maydon 
kabilarning 
shunchaki 
mexanik 
birligidangina 
iborat 
emas. 
Ayni 
paytda, 
ularning 
harakati 
muayyan maydonlar orqali bir-biriga 
ta’sir va aks ta’sir ko’rsatishini ham 
bildiradi. Atomning shakli uning 
tarkibiga 
kiruvchi 
elementar 
zarralarning joylanish tartibi, zarralar 
va 
maydon 
orasidagi 
munosabat 
asosida yuzaga keluvchi aloqalar, 
bog’-lanishning xususiyati bilan belgi-
lanadi. Shuningdek, har qanday badiiy 
asarning mazmuni unda aks ettirilgan 
voqea orqali g’oya va obrazlar tizimini 
bildirsa, shakli shu asarning tuzilishi, 
tili hamda hikoya, roman va shu 
kabilar tarzida ifodalanadi. 

---