Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti r. R. Ibraimov, D. А. Davronbekov, M. O. Sultonova, E. B. Tashmanov, U. T. Aliyev «simsiz aloqa tizimlari va dasturlari»

 
Sotali aloqa konsepsiyasi va qurish tamoyillari. 1947 yilda 
Bell laboratories birinchi marta sotali aloqani qurish tamoyilini taklif 
etdi. Uning ma’nosi shundan iboratki, R
0
radiusli butun xizmat 
ko‘rsatiladigan zona (hudud) R radiusga ega bo‘lgan yacheykalarga 
shartli bo‘linadi. Yacheykaning ideal shakli aylana, lekin maydonlar 
va o‘zaro ta’sirlarni hisoblash oddiy bo‘lishi uchun asosga to‘g‘ri olti 
burchaklik olingan. Real jihatdan yacheyka joyning relefi, qurilishlar 

---

80 
va boshqa omillarning ta’siri tufayli noto‘g‘ri aylana shakliga ega 
bo‘ladi (2.1-rasm) [1,6,10].
Yacheykalarda bo‘lgan harakatdagi abonentlarga BTSlar xizmat 
ko‘rsatadi, ular har bir MSga undan chaqiruv kelganida bo‘sh 
chastotalar kanalini taqdim etadi. Barcha BTSlar kommutatsion tizim 
yordamida bir-birlari bilan ulanishi mumkin, shuningdek oddiy TLF 
tarmoqqa chiqishga ega bo‘ladi.
Kommutatsion 
tizim 
MS 
ko‘rinishida jamlangan yoki 
taqsimlangan bo‘lishi mumkin, bu bunday xizmat ko‘rsatish turiga 
dastlabki xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. Taqsimlangan 
holda kommutatsiyalash tugunlari BTSga o‘rnatiladi. Qabul qilish-
uzatish qurilmalari bilan jihozlangan har bir BTS orqali chastotalar 
kanallari to‘plami beriladi, binobarin, himoya intervali bilan ajratilgan 
har bir BTSlarda o‘sha bir kanallar takroran ishlatiladi, bu HSATning 
asosiy tamoyili bo‘lib, u tizimning yuqori chastotaviy samaradorligini 
aniqlaydi. Turli chastotalar kanallarini ishlatadigan yonma-yon 
BTSlar S stansiyalardan guruhni hosil qiladi (2.2- rasm). 
 
2.1- rasm. HSAT xizmat ko‘rsatish hududi 
S qiymat tizimning chastotaviy parametri (klasteri) hisoblanadi 
va SHATning bo‘lishi mumkin kanallari sonini aniqlaydi. 

---

81 
2.2-rasm. Yonma-yon stansiyalar guruhi 
Agar har bir BTSda to‘plam F
k 
polosa kengligili L kanallardan
tashkil topsa, u holda HSATning uzatish yo‘nalishidagi polosasining 
umumiy kengligi F
c
=F
k
ℓCni tashkil etadi. R
0
radiusli xizmat 
ko‘rsatish hududidagi BTSlar soni (L) taxminan quyidagicha 
aniqlanadi: 
L=1,21 (R
o
/R)
2
U holda butun xizmat ko‘rsatish hududidagi aktiv abonentlar 
soni N=Lℓ kabi, chastotalar spektridan foydalanish samaradorligi esa 
quyidagicha aniqlanadi: 
G=N/F
c
=L/F
k
S = 1,21 R
o
2
/ F
k
CR
2
ya’ni u ℓ to‘plamdagi kanallar soniga bog‘liq bo‘lmaydi va 
yacheykaning R radiusi kamayishi bilan ortadi. Bu yerdan kelib 
chiqadiki, yacheykaning R radiusi qanchalik kichik bo‘lsa, 
chastotalarni shunchalik tez-tez takrorlash, ya’ni ulardan bir vaqtda 
7 ta stansiyalardan guruh
 

---

82 
foydalanish mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, S chastota 
parametrining kichikroq qiymatini tanlash kerak bo‘ladi. 
Yacheykalarning shakli olti burchakli shaklga ega bo‘lganida S 
kattalik va D interval (takrorlanadigan chastotalar orasidagi interval) 
orasidagi optimal nisbat o‘z o‘rniga ega bo‘ladi: 
C=(D/R)
2
/3 
Bundan tashqari. yacheykalarning shakli olti burchakli shakli 
MS uzatkichining cheklangan quvvatili va chastotalar kanallarining 
taqsimlanishini 
tizimlashtirish 
imkoniyatli 
tizimdagi 
doiraviy 
zonaning eng yaxshi approksimatsiyalanishini ta’minlaydi. 
Ko‘rib chiqilgan hududni ikki o‘lchamli qamrab olish sxemasi 
yacheykalarni bitta uzun liniya bo‘ylab chiziqli joylashishi 
sxemasidan biroz farqlanadi. Chiziqli joylashish tizimlarni radial 
yo‘nalishda, masalan, avtomagistrallar bo‘ylab qurishda eng katta 
qiziqishni uyg‘otadi. Bunda chastotalar kanallarining minimal zarur 
soni S = D/2R sifatida aniqlanadi. 
Ishlatish tajribasi va hisoblashlar ko‘rsatadiki, R va D/R nisbatni 
kamaytirish HSATda yuqori o‘tkazish qobiliyati va chastotaviy 
samaradorlikka erishishga imkon beradi. Lekin, yacheyka radiusini 
o‘ta kamaytirish abonentlarning harakatlanishida yacheykalarning 
shartli chegaralarini kesishilari sonini keskin ortishiga olib keladi. 
Shunga ko‘ra, ishlov berishni talab qiladigan ma’lumotlar oqimi 
ortadi, bu boshqarish va kommutatsiyalash nimtizimlarining o‘ta 
yuklanishiga va buning natijasida tizimning rad etishiga olib kelishi 
mumkin. Bundan tashqari, R ning kichik qiymatlarida real joy 
sharoitlaida BTS antennasining aniq joylashishidan og‘ishi o‘z o‘rniga 
ega bo‘lishi mumkin. Hisoblashlar ko‘rsatadiki, R = 1,6 kmda BTS 
antennasining geometrik markazga nisbatan chorak radiusga surilishi 
BTS qabullagichi kirishidagi signal/shovqin nisbatini 10 %ga 
kamayishiga olib keladi.
D/R qiymat o‘zaro halaqitlarning berilgan sathi orqali 
aniqlanadi, D/Rning kichik qiymatlarida qabul qilishning yuqori 
halaqitbardoshligini saqlashga yo‘naltirilgan maxsus choralarn ko‘rish 
talab qilinadi. Halaqitbardosh qabul qilishni oshirish usullaridan biri 
yo‘naltirilgan antennalardan foydalanish hisoblanadi. Masalan, AMPS 
(AQSH) tizimida qabullagich kirishidagi berilgan signal/shovqin 
nisbatida 
yo‘naltirilmagan antennalar o‘rniga uchta 120°li 

---

83 
antennalarning qo‘llanilishi (2.3- rasm) chastota parametrini S=7 
gacha kamaytirishga (yo‘naltirilmagan antennalar uchun S=12) imkon 
beradi. 
2.3- rasm.AMPS tizimidagi antennalar