Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti r. R. Ibraimov, D. А. Davronbekov, M. O. Sultonova, E. B. Tashmanov, U. T. Aliyev «simsiz aloqa tizimlari va dasturlari»

2.3. Harakatdagi radioaloqa sotali tizimlari standartlari. 
Ikkinchi avlod standartlari 
Birinchi avlod (1G) analog SHATlarning to‘qqizta asosiy 
standartlari eng ma’lum hisoblanadi. O‘zRda ulardan NMT – 450 va 
AMPS ishlatilgan. Lekin analog SHATlar ko‘p sonli kamchiliklari 
tufayli 
axborot 
texnologiyalarinin 
zamonaviy 
rivojlanishini 
qoniqtirmay qo‘ydi, bu kamchiliklardan asosiylari “standartlarning 
moslashuvchan emasligi”, cheklangan ishlash zonasi, past aloqa sifati, 
xabarlarni maxfiylashtirishni va ISDN xizmatlar integratsiyalanishi 
raqamli tizimlari bilan o‘zaro ta’sirlashishini va ma’lumotlarni paketli 
uzatilishini (PDN) yo‘qligi bo‘ldi
[1,6].
2G standartlari. 80-yilllarda rivojlangan davlatlarda istiqbolli 
SHATlarni qurish tamoyillarini jadal o‘rganishga kirishildi va 
tarmoqlarning makrosotali topologiyali va 35 kmgacha radiusli 
sotalarli bunday tizimlarning uchun uchta standartlari ishlab chiqildi 
(2.1- jadval):
- GSM – umumiy yevropa standarti;
- ADS (D – AMPS) – Amerika standarti;
- JDS – yapon standarti.
GSM standarti raqamli HSATlari. Raqamli HSATlarni 900 
MGs diapazonda yaratilishini ko‘zda tutadigan dunyodagi ularga 
birinchi standart mikrosotali tuzilmali DCS – 1800 (1800 MGs 
diapazoni) HSAT sandarti asosiy hisoblanadigan va hozirgi vaqtda 
Yevropada qabul qilingan GSM standarti hisoblanadi. GSM standarti 
hozirgi vaqtda Shimoliy Amerikada ham 1900 MGs (PCS – 1900) 
diapazonda ishlatilmoqda. 

---

86 
2.1- jadval
Tarmoqlarning makrosotali topologiyali tizimlar standartlari 
Standartning 
xarakteristikasi
GSM, 
DCS-1800,
PCS -1900 
ADC 
JDS 
Ulanish usuli 
TDMA(VAUU) 
TDMA 
(VAUU) 
TDMA 
(VAUU) 
Chastotalarni surilishi 
200 kGs 
30 kGs 
25 kGs 
Tashuvchiga nutq 
kanallari sifati 
8 (16) 
3 
3 (6) 
Nutqni o‘zgartirish 
tezligi 
13 
kbit/s(6,5kbit/s) 
8 kbit/s 
11,2 
kbit/s(5,6 
kbit/s) 
Nutqni o‘zgartirish 
algoritmi 
RPE-LTP 
VSELP 
VSELP 
Umumiy uzatish 
tezligi 
270 kbit/s 
48 kbit/s 
42 kbit/s 
Ajratish usuli 
Chastota 
bo‘yicha sakrash 
Yonma-yon 
Yonma-yon 
Nutq kanaliga 
chastotalar ekvivalent 
polosasi 
25 kGs
(12,5 kGs) 
10 kGs 
8,3 kGs; 
4,15 kGs 
Modulyatsiyalash turi 
0,3 GMSK 
π/4 DQPSK π/4 DQPSK 
Talab qilinadigan 
tashuvchi/interferensi
ya (C/l) nisbati 
9 dB 
16 dB 
13dB 
Ishchi chastotalar 
diapazoni 
935-960 MGs 
890-915 MGs 
824-840 kGs
869-894 kGs 
810-826 
MGs
840-956 
MGs
1429-1441 
MGs
1447-1489 
MGs
1453-1465 
MGs

---

87 
1501-1513 
MGs 
Sotaning radiusi 
0,5-35 km 
0,5-20 km 
0,5-20 km 
 
Yuqorida ko‘rsatilgan raqamli HSATlardagi standartlar o‘z 
xarakteristikalari bilan farqlanadi, lekin ular yagona tamoyillar va 
konsepsiyalarda qurilgan va zamonaviy axborot texnologiyalari 
talablariga javob beradi. GSMda ishlab chiqilgan tizim va texnik 
echimlar barcha istiqbolli raqamli HSATlar uchun ishlatilishi 
mumkin. 
SERT tavsiyalariga muvofiq 1980 yilda GSM standartidagi 
harakatdagi aloqa uchun 862 – 960 MGs diapazondagi chastotalar 
spektri ajratilgan. Binobarin, harakatdagi stansiyalar uzatkichlari 
uchun 890 – 915 MGs va bazaviy stansiyalar uzatkichlari uchun 935 – 
960 MGs chastotalar spektri ajratilgan. GSM standartida tor polosali 
VAUU (NB TDMA) ishlatiladi. Kadrning tuzilmasida har bir 124 ta 
tashuvchilarda 8 ta vaqt pozitsiyalari mavjud bo‘ladi.
Axborot paketi uzatilishining halaqitbardoshligini oshirish uchun 
navbatlashtirishli blokli va o‘rama kodlash qo‘llaniladi. Harakatdagi 
stansiyalarning harakatlanishining past tezliklaridagi kodlash va 
navbatlash samaradorligi aloqa seansi jarayonida sekundiga 217 ta 
sakrashlar tezligida ishchi chastotalarni sekin qayta ulanishi (SFH) 
bilan ortadi. Shahar sharoitlarida radioto‘lqinlarning ko‘p nurli 
tarqalishi o‘z o‘rniga ega, ular qabul qilinadigan signallarning 
interferension so‘nishlariga olib keladi. Bu hodisa bilan kurashish 
uchun impulsli signallarni 16 mksgacha vaqt bo‘yicha kechiktirishni 
o‘rtacha kvadratik og‘ish bilan tekislaydigan ekvalayzerlar ishlatiladi. 
Ishlatiladigan sinxronlashtirish tizimi signalni kechikishining 
233 mksgacha absolyut vaqtini kompensatsiyalashga imkon beradi, bu 
35 kmga teng sotaning maksimal radiusiga mos keladi. 
GSM 
standartida 
minimal 
chastotaviy 
surilishli 
gauss 
chastotaviy manipulyatsiyalash (GMSK) ishlatiladi. So‘zlashish 
signaliga ishlov berish nuqtni uzilishli uzatilishi yo‘li (DTX) bilan 
amalga oshiriladi, bunda uzatkich faqat signal bo‘lganida yoqiladi, 
so‘zlashuv pauzalari va yakunlanishida uzatkich o‘chiriladi. Buning 
uchun muntazam impulsli qo‘zg‘atishli, uzoq vaqt oldindan aytishli va 
oldindan aytishli chiziqli kesimli kodlashli kodek (RPE/LTR –LTR – 

---

88 
kodek) ishlatiladi. Nutq signalini o‘zgartirishning umumiy tezligi 13 
kbit/sga teng. 
GSM standartida aloqaning maxfiyligini ta’minlash uchun ochiq 
kalitli algoritm bo‘yicha shifrlash (RSA) qo‘llaniladi. Umumiy holda 
GSM standarti foydalanuvchilarga umumiy foydalanishdagi telefon 
tarmoqlariga (PSTN), ma’lumotlarni uzatish tarmoqlariga (PDN) va 
xizmatlar integratsiyalandigan raqamli tarmoqlarga (ISDN) ulanishli 
xizmatlarning keng diapazonini taqdim etadigan tarmoqni yaratishga 
imkon 
beradi. 
GSM 
standartining 
asosiy 
xarakteristikalari
2.1-jadvalda keltirilgan.