Muhammad al-xorazmiy nomidagsi toshkent axborot texnologiyalari universiteti farg’ona filiali

Topshiriqlar navbati (job queue) – tizimdagi barcha jarayonlar to’plamini saqlaydi. Har bir 
yangi jarayon unga kiradi va tizimda qolish davrida unda qoladi. 
Tayyor jarayonlar navbati (ready queue) – asosiy xotiradagi barcha bajarilishga tayyor bo'lgan 
jarayonlar to'plamini o'z ichiga oladi va o’zgartiriladigan navbat. Bu navbat tizim bajarilishiga 
imkon beradigan har bir yangi jarayonni, shuningdek, kiritish-chiqarish yoki kutilgan hodisa sodir 
bo’lganidan keyingi har qanday jarayonni o’z ichiga oladi. 
Kiritish-chiqarishni kutayotgan jarayonlar navbati (device queues) – kiritish-chiqarish 
qurilmalari ishi natijasini kutib turuvchi jarayonlar to’plami (har bir qurilma o’zining navbatini 
tashkil qiladi). 
Operatsion tizim tomonidan jarayonlarni boshqarish va tizimdagi jarayonlarning xatti-
harakatlarini turli navbatlar orasidagi ko'chish sifatida ko'rish mumkin. 
4-rasmda tayyor jarayonlar navbatini va kiritish-chiqarish qurilmalariga navbatini hosil qilish 
sxemasi tasvirlangan. 
jarayon va jarayonlarni boshqarish tushunchasi. Quyidagi masalalar ko‘rib chiqiladi: jarayon 
tushunchasi; jarayon holati; jarayonni boshqarish bloki; jarayonlarni rejalashtirish; jarayonlar 
bo‘yicha operatsiyalar; oqim tushunchasi; oqim turlari va boshqalar. oprotsessorni boshqarish; 
tizim modeli; resurslarni taqsimlash grafi; berkliklarning xarakteristikalari; berkliklarga ishlov 
berish; berkliklarni oldini olish. 

---

8-rasm Tayyor jarayonlar navbati va kiritish-chiqarish vurilmalariga navbat. 
Tasvirdan ko’rinib turibdiki, tayyor jarayonlar navbatida kiritish-chiqarish tugallangan jarayonlar 
ham mavjud. Kiritish-chiqarishni kutayotgan yoki uni bajarish imkoniyati bo’lgan jarayonlar (mos 
qurilmalarni bo’shatish) qurilmaga navbatga qo’yilgan. Ba’zi qurilmalar bo’sh bo’lishi mumkin, 
boshqalari esa bittadan ko’p jarayon navbatini o’z ichiga olishi mumkin. Shuningdek, navbatni 
hosil qilishda ma’lumotlarning taqdim etilishi nuqtai nazaridan e’tibor qaratish kerakki. Navbatni 
hosil qilishning eng foydali usullaridan biri, navbat uchun jarayonning nafaqat boshiga, balki 
uning davomchisiga ham ko’rsatkich (havola) saqlanib qolishi kerak, bu esa navbatni yanada 
samarali boshqarish imkonini beradi (masalan, elementni tez qo’shish navbatning oxiridan 
(davomidan) amalga oshiriladi). 
Navbatdagi jarayonning o’rni uning ustivorligi bilan aniqlanadi, bu haqda keyingi mavzularda 
to’liqroq to’xtalib o’tamiz. Navbatlar bilan ishlash (ma’lumotlar tuzilmasining klassik masalasi) 
algoritmlari haqida D.Knutning monografiyasi [15]da to’liq bayon qilingan. 
Jarayonlarni rejalashtirish va navbatlar bilan ishlash sxemasi 5-rasmda tasvirlangan. 

---

5-rasm. Jarayonlarni rejalashtirishning grafik ifodasi 
Tayyor jarayonlar navbatidagi har bir jarayon qachondir protsessorga o’tadi va bajariladi. 
Bajarilish vaqtida bajarilishning to’xtatilishiga quyidagi holatlar sabab bo’lishi mumkin: sinxron 
kiritish-chiqarishga so’rov, jarayonga ajratilgan kvant vaqtning buzilishi, uzilish yoki 
qismjarayonning hosil bo’lishi. Oxirgi holat asosiy tushuntirishlarni talab qiladi. 
Klassik UNIX sxemasida, tizimli fork chaqiruvida qismjarayonlarning hosil qilinishida 
qismjarayonlar uchun yangi virtual xotira maydoni yaratiladi, unga asosiy (ota) jarayonning xotira 
mazmuni nusxalanadi. Shundan so’ng ota jarayon protsessorni qismjarayonga bo’shatib beradi. 
Jarayonlarni parallelashtirish strategiyalari haqida keyingi ma’ruzalarda to’xtalamiz.
Jarayonlarni rejalashtirishni bajaruvchi rejalashtiruvchi 
Operatsion tizimlarda jarayonlarni rejalashtirish bir nechta rejalashtiruvchilar tomonidan amalga 
oshiriladi. Ularning har biri o’ziga xos chaqiruv davriyligiga va o’zining aniq yechishi mumkin 
bo’lgan masalalari bor. 
Uzoq muddatli rejalashtiruvchi (topshiriqlarni rejalashtiruvchilar) – qaysi jarayonlarni tayyor 
jarayonlar navbatiga qo’yish zarurligini aniqlaydi. 
Qisqa muddatli rejalashtiruvchi (protsessorni rejalashtiruvchi) – qaysi jarayon navbatda bajarilishi 
kerak va qaysi jarayon protsessorga uzatilishi zarurligini aniqlaydi. 
Tizimda vaqtni taqsimlash tartibini (rejimini) tatbiq etish uchun tizimga jarayonlarni chiqarish 
(diskka) va joylashtirish (xotiraga) rejalashtiruvchilarini qo’shish mumkin, bular qaysi 
foydalanuvchi jarayonlari xotiraga yuklanishi yoki diskka chiqarilishi zarurligini aniqlaydi. 
Bunday rejalashtiruvchilar qo’shilgan tizimning ishlash sxemasi 6-rasmda tasvirlangan. 

---

6-rasm. Tizimga chiqarish va joylashtirish (yuklash) rejalashtiruvchilarini qo’shish sxemasi. 
Rejalashtiruvchi va jarayonlar xususiyatlari. Har bir rejalashtiruvchi hra bir jarayon kabi o’zining 
hatti-harakatlari bilan alohida xususiyatlarga ega. 
Qisqa muddatli rejalashtiruvchi tez-tez chaqiriladi, hech bo’lmaganda protsessorning navbatdagi 
kvant vaqtining buzilishidan oldin. Shuning uchun ham bu juda tez bo’lishi va iloji boricha 
samarali bajarilishi lozim. Bunday bo’lmasligi mumkin emas, masalan, ushbu rejalashtiruvchining 
ishlash vaqti kvant vaqtning o’zi bilan taqqoslanadigan bo’lsa – qo’shimcha xarajatlar (resurslar) 
juda katta bo’lib ketadi. 
Uzoq muddatli rejalashtiruvchilar nisbatan kamdan-kam chaqiriladi, chunki tizim tezkor jarayonni 
tayyor jarayonlar navbatiga o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilmaydi. Shuning uchun, u nisbatan 
sekin ishlashi mumkin, samarali tatbiq etilmaydi. 
Ammo, umuman tizimning asosiy vazifasi iloji boricha ko'proq jarayonlarni saqlab qolishdir. 
Aynan uzoq muddatli rejalashtiruvchilar vaqt birligi ichida tizim xizmat ko’rsatish lozim bo’lgan 
jarayonlar soni - multidasturlash darajasini (koeffitsientini) aniqlab beradi. 
Jarayonlarnining o’zi rejalashtirish nuqtai nazaridan o’zini turlicha tutishi mumkin. Jarayonlar 
quyidagicha bo’ladi: 
Kiritish-chiqarishga yo’naltirilgan (I/O-bound) – hisoblashlarga nisbatan kiritish-chiqarishga ko’p 
vaqt yo’qotadigan jarayonlar. Bunday jarayonlar protsessorning ko’plab qisqa kvant vaqtini 
sarflaydi. 
Protsessorni ishlatishga yo’naltirilgan (CPU-bound) – asosiy vaqtini hisoblashlarga sarflaydigan 
jarayonlar. Bunday jarayonlar protsessorning juda kichik uzoq muddatli kvand vaqtini talab qiladi. 
Kontekstni almashtirish 

---

Protsessor boshqa jarayonga almashganda, tizim, oldingi jarayoning holatini saqlab qolgan holda, 
yangi jarayon uchun saqlangan holatni yuklab olishi kerak. Tizimning bunday harakati kontekstni 
almashtirish (context switch) deb ataladi. Kontekstni almashtirish - bu ortiqcha yuk (overhead), 
chunki tizim bir jarayondan boshqasiga o'tishda hech qanday foydali ish qilmaydi. 
Kontekstni almashtirish vaqti apparat ta’minotiga bog’liq. Yuqorida biz bunday hollarda tizimning 
zaruriy harakatlarini ko'rib chiqdik - to'xtatilgan jarayonning holatini PCB-da saqlash va qayta 
tiklanadigan jarayonning holatini PCB-dan tiklash. 
Jarayonni hosil qilish - jarayonlar ustida bajariladigan asosiy amallardan hisoblanadi. 
Ota jarayon qismjarayonlarni hosil qiladi, ular esa o’z navbatida boshqa jarayonlarni yaratadi, shu 
bilan jarayonlar daraxti shakllanadi. 
Jarayonlarni yaratishda ota jarayon va qismjarayonlar o'rtasida resurslardan hamkorlikda 
foydalanish, ularni parallel ravishda amalga oshirish imkoniyati, xotiradan foydalanish va 
adreslash nuqtai nazaridan turli xil yondashuvlar mavjud. 
Resurslarni baham ko’rish. Quyidagicha yondoshuvlar mavjud: 
- ota-jarayon va qismjarayonlar barcha resurslarni birgalikda ishlatishadi; 
- qism jarayonlar ota-jarayon resurslarining bir qismidan foydalanadi; 
- ota-jarayon va qismjarayonlar umumiy resurslarga ega bo’lmaydi. 
Bajarilish. Quyidagicha yondoshuvlar mavjud: 
Ota-jarayon va qismjarayonlar birgalikda bajariladi; 
Ota-jarayon qismjarayonlarning yakunlanishini kutadi. 
Adreslash va xotiradan foydalanish. Quyidagicha yondoshuvlar mavjud: 
- qismjarayonlarning adres maydoni ota-jarayonning adres maydonidan nusxa oladi; qism jarayon 
unga yuklangan dasturga ega; 
- qismjarayon ota-jarayoni bilan bir xil xotira maydonida ishlaydi (engil jarayon). 
UNIX tizimida ushbu masalalar quyidagicha hal qilinadi: 
fork – bu yangi jarayonni yaratadigan tizim chaqiruvi. U ota-jarayoni xotirasini klonlaydi va 
qismjarayoni uchun yangi virtual adres maydonini yaratadi. Shundan so'ng, boshqa xotira 
maydonini yangi dastur bilan almashtirish uchun yana bir tizim chaqiruvi - exec (execve) amalga 
oshiriladi. Ota-jarayoni o'rniga qismjarayoni ishlashda davom etadi. 
7-rasmda UNIX tizimidagi jarayonlar daraxti tasvirlangan. 

---

7-rasm. UNIX tizimidagi jarayonlar daraxti. 
Tizim yangidan yuklanishida ildiz jarayon root hosil qilinadi. U o’z navbatida uchta qismjarayonni 
yaratadi: init – tizimni ishga tushiruvchi; pagedaemon –xotirani sahifali tashkil etishni 
boshqaruvchi demon-jarayoni (tizimning qayta yuklanishigacha tizimda joylashadigan jarayon); 
swapper – chiqarish va yuklashni boshqaruvchi jarayon. Tizim ishga tushgandan keyin init 
jarayoni foydalanuvchi jarayonlarini hosil qiladi. Oxirgisi, o'z navbatida, yangilarini ishga 
tushirishi mumkin va hokazo. 
Jarayon yo’q qilish – bu ham jarayonlar ustida bajariladigan asosiy amallardan biri. Odatda, 
jarayon oxirigi operatorni bajarganda va tzimli chaqiruv exit yordamida o’zining vakoloti 
doirasida OT ga murojaat qilganda yakunlanadi. Bunday holda, qismjarayonidan ota-jarayoniga 
ma'lumotlar uzatilishi mumkin - masalan, qismjarayoni tomonidan yaratilgan fayllar orqali. 
Jarayon resurslari operatsion tizim tomonidan bo’shatiladi. Ota-jarayon o’z ishi davomida abort 
(UNIX) tizimli chaqiruvi yordamida qismjarayonlarni yakunlashi mumkin. Bu quyidagi hollarda 
yuz beradi: 
- qismjarayon unga ajratilgan resurslardan oshib ketganda; 
- qismjarayonga yuklatilgan masala yechimiga zarurat qolmaganda; 
- ota-jarayondan chiqishga to’g’ri kelganda, buning uchun qismjarayonlar o’z ishini yakunlagan 
bo’lishi shart. OT ota-jarayon ishini yakunlayotgan bo’lsa, qismjarayonning bajarilishda davom 
etishiga yo’l qo’ymaydi. 
Oxirgi yakunlash holati jarayonlarni kaskad usulida yakunlash deb ataladi. 

---