Muhit. Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta’sir etishining umumiy qonuniyatlari. Reja

neytrallik- ikkala tur ham mustaqil va bir-biriga ta'sir qilmaydi;
musobaqa- turlarning har biri boshqasiga salbiy ta'sir ko'rsatadi;
mutualizm- turlar bir-birisiz mavjud bo'lolmaydi;
kanalning ishlashi(hamdo'stlik) - ikkala tur ham jamoani tashkil qiladi, lekin alohida mavjud bo'lishi mumkin, garchi jamoa ikkalasiga ham foyda keltiradi;
komensalizm- bir tur - kommensal - birgalikda yashashdan foyda ko'radi, ikkinchi tur - mezbon - hech qanday foyda yo'q (o'zaro tolerantlik);
amensalizm- bir tur, amensal, boshqasidan o'sishi va ko'payishini inhibe qiladi;
yirtqichlik- yirtqich tur o'z o'ljasi bilan oziqlanadi.
Biotik jamoalarning (biotsenozlarning) mavjudligi asosida turlararo munosabatlar yotadi.
Antropogen omillar - inson tomonidan yaratilgan va atrof-muhitga ta'sir qiluvchi omillar (ifloslanish, tuproq eroziyasi, o'rmonlarning kesilishi va boshqalar) amaliy ekologiyada ko'rib chiqiladi.
Abiotik omillar orasida suv muhitining iqlimiy (harorat, namlik, shamol va boshqalar) va gidrografik omillari (suv, oqim, sho'rlanish va boshqalar) ko'pincha ajralib turadi.
Ko'pgina omillar vaqt o'tishi bilan sifat va miqdor jihatdan o'zgaradi. Masalan, iqlimiy - kun davomida, mavsumda, yil bo'yicha (harorat, yorug'lik va boshqalar).
Vaqt o'tishi bilan muntazam ravishda o'zgarib turadigan omillar davriy deyiladi. Bularga nafaqat iqlimiy, balki ba'zi gidrografiklar ham kiradi - to'lqinlar va oqimlar, ba'zi okean oqimlari. Kutilmaganda yuzaga keladigan omillar (vulqon otilishi, yirtqichlarning hujumi va boshqalar) davriy bo'lmagan deb ataladi.
Omillarning davriy va davriy bo'lmaganlarga bo'linishi (Monchadskiy, 1958) organizmlarning yashash sharoitlariga moslashishini o'rganishda juda muhimdir.

9-ma'ruza
Organizmlarning moslashuvi haqidagi asosiy fikrlar
Moslashuv (lat. "fiksator") - organizmlarning atrof-muhitga moslashishi. Bu jarayon organizmlar (individuallar, turlar, populyatsiyalar) va ularning organlarining tuzilishi va funktsiyalarini qamrab oladi. Moslashuv har doim uchta asosiy omil - o'zgaruvchanlik, irsiyat va tabiiy tanlanish (shuningdek, sun'iy tanlash - inson tomonidan amalga oshiriladi) ta'siri ostida rivojlanadi.
Organizmlarning atrof-muhit omillariga asosiy moslashuvi irsiy jihatdan aniqlanadi. Ular biotaning tarixiy va evolyutsion yo'lida shakllangan va atrof-muhit omillarining o'zgaruvchanligi bilan birga o'zgargan. Organizmlar doimiy ishlaydigan davriy omillarga moslashgan, ammo ular orasida birlamchi va ikkilamchi omillarni ajratish muhimdir.
Asosiy- bular Yerda hayot paydo bo'lishidan oldin ham mavjud bo'lgan omillar: harorat, yorug'lik, suv toshqini, to'lqinlar va boshqalar. Organizmlarning bu omillarga moslashishi eng qadimgi va eng mukammal hisoblanadi.