Mundarij a kirish I bob. Sosoniylar

2.2 Sosoniylar sulosasining qulashi

Imperiyaning qulashi

Yazdigerd III Sosoniylar davlatidagi oxirgi shohinshoh edi. U 632 yildan 651 yilgacha hukmronlik qildi, bu juda yosh hukmdor uchun juda qiyin edi. Yazdigerd III Xosrov II ning nabirasi bo'lib, u bilan afsona bog'langan.
Unga, agar taxtga uning qandaydir jismoniy nuqsoni bo'lgan nabirasi o'tirsa, imperiya qulashi bashorat qilingan. Shundan so'ng, Xosrov II barcha o'g'illarini ayollar bilan muloqot qilish imkoniyatidan mahrum qilib, qamab qo'yishni buyurdi. Biroq Shohinshohning xotinidan biri o‘g‘li Shahriyorga qamoqxonadan chiqib ketishiga yordam beradi va u hozircha ismi noma’lum bir qiz bilan uchrashadi. Ularning uchrashuvlari natijasida o‘g‘il farzand dunyoga keldi va shohinshohning rafiqasi Shirin Xosrovga nabirasi haqida gapirib berdi. Podshoh chaqaloqni ko'rsatishni buyurdi va uning sonida nuqson borligini ko'rib, uni o'ldirishni buyurdi. Biroq, bola o'ldirilmadi, lekin u o'sgan Satraga joylashib, suddan olib tashlandi.
Yazdigerd III taxtga o‘tirib, shohinshoh bo‘lgan paytda Saad Abu Vakos 633-yil bahorida musulmon qo‘shini va ittifoqdosh qabilalarni birlashtirib, Obolla va Xiraga hujum qiladi. Asosan, shu vaqtdan boshlab, Sosoniylarning qulashi boshlanishini sanash mumkin. Ko'pgina olimlarning ta'kidlashicha, bu barcha arablarni islom dinini qabul qilishga majburlash uchun qilingan keng ko'lamli arab ekspansiyasining boshlanishi edi.
Arab qo'shinlari shaharma-shaharni egallab olishdi, bir vaqtlar yengilmas Sosoniy qo'shini esa hujumchilarga yutqazib qo'ya olmadi. Eronliklar vaqti-vaqti bilan g'alaba qozonishga muvaffaq bo'lishdi, ammo ular ahamiyatsiz va qisqa muddatli edi. Sosoniylar, hamma narsadan tashqari, ko'pincha mahalliy aholini talon-taroj qilishdi, bu esa ikkinchisini va'da qilingan himoyani olish uchun Islomni qabul qilishga majbur qildi.

Davlatning qulashi

636 yilda hal qiluvchi jang bo'lib o'tdi, bu aslida keyingi voqealar rivojini belgilab berdi. Qodisiya jangida sosoniylar 40 mingdan sal koʻproq odamdan iborat ajoyib qurollangan qoʻshin toʻpladilar. Shuningdek, 30 dan ortiq urush fillari bor edi. Bunday qo‘shin yordamida musulmonlar qo‘shinini ortga qaytarish va Hironi egallash mumkin edi.
Bir necha oy davomida Sa’d Abu Vakkas qo‘shini va Sosoniylar qo‘shini hech qanday chora ko‘rmadi. Bosqinchilarga Eron yerlarini tark etishlari uchun to'lov taklif qilindi, ular hatto Shohinshoh Yazdigerd III saroyida bu masalani hal qilishga urindilar, ammo bu hech qanday natija bermadi.
Musulmonlar sosoniylardan ularga ilgari bosib olingan yerlarni berishni, Mesopotamiyaga erkin oʻtishni kafolatlashni, shuningdek, Shohinshoh va uning zodagonlariga islomni qabul qilishni talab qildilar. Biroq, eronliklar bunday shartlarga rozi bo'lolmadilar va oxir-oqibat, mojaro yana qizg'in pallaga kirdi.
Jang toʻrt kun davom etdi va nihoyatda shiddatli boʻldi, vaqti-vaqti bilan u yoki bu tarafga qoʻshimcha kuchlar kelib turdi va natijada arablar sosoniylar qoʻshinini magʻlub etishdi. Qolaversa, Eron armiyasining qo‘mondonlari bo‘lgan Vahmon Jazvayh va Rustam o‘ldirilgan. Rustam mohir lashkarboshi bo‘lishidan tashqari, taxt ustuni va Shohinshohning do‘sti edi. Shuningdek, arablarning qo'lida "Kave bayrog'i" - yuzlab qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan Eron ziyoratgohi bor edi.
Ushbu qiyin g'alabadan keyin poytaxtlardan biri Ktesifon mag'lubiyatga uchradi. Arablar shaharma-shaharni bosib oldilar, eronliklar bosqinchilarga yuqori kuchlar yordam berayotganini aytishdi. Poytaxt qulagandan keyin shohinshoh saroyi va xazinasi bilan Xulvonga qochadi. Arablarning ishlab chiqarishi aql bovar qilmaydigan edi, har bir otliq uchun 48 kg kumush, piyoda uchun 4 kg, va bu besh foizning 5 foizini xalifaga to'laganidan keyin.
Shundan so‘ng Nehavend, Fors, Saqaiston va Kirmonda g‘alabalar bo‘ldi. Arab qoʻshinini endi toʻxtatib boʻlmasdi, sosoniylarning qulashi hatto oʻzlariga ham ayon boʻldi. Ularning hukmronligi ostidagi hududlar va hududlar hali ham bor edi, lekin arab qo'shini oldinga siljishi bilan ular qo'lga olindi. Sobiq imperiyaning vaqti-vaqti bilan bosib olingan hududlari qo'zg'olon ko'tardilar, ammo g'alayonlar tezda bostirildi.
Keyinchalik, 656 yilda Yazdigerd III ning o'g'li - Peroz Xitoy Tang imperiyasi tomonidan qo'llab-quvvatlanib, bu hududda o'z huquqlarini tiklashga harakat qildi va Toxariston shohinshoh deb e'lon qilindi. Bu beadablik uchun xalifa Ali o'zining xitoy askarlari bilan birga Peroz qo'shinlarini mag'lub etdi va ikkinchisi Xitoyga qochishga majbur bo'ldi va u erda vafot etdi.
Uning o'g'li Nasri yana xitoylar bilan birga Balxni bir muddat bosib oldi, lekin otasi kabi arablardan mag'lub bo'ldi. U Xitoyga chekindi, u erda uning va umuman sulolalarning izlari yo'qoldi. Shunday qilib, bir vaqtlar katta ta'sirga ega bo'lgan, ulkan hududlarga ega bo'lgan va arab qo'shinlari bilan uchrashgunga qadar mag'lubiyatni umuman bilmagan Sosoniylar davri tugadi. II asr oxiri – III asr boshlariga kelib ichki oʻzaro urushlar Parfiya davlatining kuchsizlanib qolishiga olib keldi. 208-yilda parfiylar davlati ikki qismga boʻlinadi. Keyinchalik esa Parfiya yana bir necha mayda davlatlaiga ajralib ketadi. Bundan Eronning janubi-gʻarbida joylashgan pors qabilalari foydalanib, Staxr shahrida hokimiyatni egallab oladilar. Bu jang-u jadallar tepasida porslarning soson urugʻidan boʻlgan Bobak turardi. Bobak vafotidan soʻng Pors viloyati taxtiga uning oʻgʻillaridan biri Ardasher I (224–239) oʻtiradi. 224-yilda boʻlib oʻtgan jangda u Parfiya shohi Artabon V qoʻshinlarini yengadi. 226-yilda Ardasher I poytaxtni Staxr shahridan Dajla daryosi boʻyidagi Ktesifonga koʻchiradi. Ktesifonda Ardasher I Sosoniy davlati taxtiga chiqish marosimini oʻtkazgach, Sosoniylar davlatining chegaralarini kengaytirishga harakat qiladi. 230-yilda u oʻz qoʻshinlari bilan Suriya va Kichik Osiyoga bostirib boradi. Bu joylar Rim saltanatiga qaram edi. 232-yili Rim imperatori Aleksandr Sever katta qoʻshin bilan Shimoliy Mesopotamiyaga kelib tushadi. Ardasher I qoʻshinlari Rim legionlari bilan uzoq vaqt mobaynida qonli urushlar olib boradi.
Ardasher I vafotidan keyin Sosoniylar davlati taxtiga Shopur I (243–273) chiqadi. Shu vaqtdan boshlab sosoniy taxtiga chiqqan sulola vakillari «shahanshoh» unvoniga ega boʻladilar. Sosoniylar davlati esa Eronshahr – oriylar podsholigi yoki eroniylar shohligi deb nomlangan. Shopur I davrida Eron qoʻshinlari Rim qoʻshinlari bilan janglar olib borib, ularni bir necha bor magʻlubiyatga uchratganlar. Bu urushlarning birida Rim imperatori Gordian halok boʻlib, juda koʻp rimlik aslzodalar va askarlar asir tushganlar. Ular Eron shohiga 500 ming dinor aqcha toʻlashga majbur boʻlganlar.
244–251-yillar orasida boʻlib oʻtgan urushlar natijasida sosoniy qoʻshinlari Janubiy Armaniston va Qadimgi Ossuriyani bosib olganlar. Shopur I qoʻshinlari Suriyada Rim qoʻshinlari bilan toʻqnashib, ularni tor-mor etadi. Shimoliy Mesopotamiyaning Xarran va Edessa shaharlari yonida boʻlgan jangda ham sosoniy qoʻshinlari rimliklar ustidan gʻalaba qiladilar. Edess yonidagi jangda Rim imperatori Valerian, koʻpgina senatorlar va aslzodalar asirga tushadi. Rim bilan olib borilgan janglar natijasida Shopur I qoʻshinlari Suriya va Frot daryosining yuqori oqimidagi 36 qalʻa va shaharni ishgʻol qiladi. Rim imperiyasi hech qachon bunday katta magʻlubiyatni koʻrmagan edi.
IV asrning 60–70-yillarida sosoniy qoʻshinlari rimliklar bilan yana toʻqnashib, Armaniston va Shimoliy Mesopotamiyaning koʻp joylarini bosib oladi. 63-yildagi jangda yana bir Rim imperatori Yulian halok boʻladi. Sosoniy qoʻshinlari Sharq tomonda ham katta urush olib borib, Xuroson, Seyiston, Girkaniya va Tajan, Murgʻob vohasigacha boʻlgan yerlarni ishgʻol qiladi. Sosoniy shahanshohlari Sharqda Kushonlar podsholigi bilan ham shiddatli janglar olib borganlar. Kushon podsholigi tugatilib, u yerda eroniylar Kushoni davlati barpo etiladi. Uni Eron shahzodalari boshqargan. V asrning ikkinchi yarmida eron qoʻshinlari xioniylar, kidaritlar va eftalitlar bilan ham qattiq urush olib borganlar.
Shunday qilib, III asrning ikkinchi yarmi va IV asrda sosoniylar Eroni Sharqdagi eng qudratli davlatga aylangan. Ammo V asr oʻrtalaridan boshlab bu davlat eftalitlar va kidaritlarning bergan zarbalari natijasida asta-sekin kuchsizlanib, hatto eftalitlarga oʻlpon ham toʻlagan. III–V asrlar sosoniylar saltanatining dastlabki davri boʻlib, u Sharq xalqlari tarixida alohida oʻrinni egallaydi.
Dastlabkl sosoniylar Eronni birlashtirish borasida juda koʻp harakat qilganlar. Eronning bir davlat qilib birlashtirilishi xoʻjalikning rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Eron davlatiga qarashli Frot, Dajla, Kerxa, Korun, Tajan, Murgʻob, Erimander kabi daryo boʻylaridagi joylar ekinbop yerlar edi. U yerlarda bogʻdorchilikka ham katta eʻtibor bilan qaralgan. Asosan olma, oʻrik, nok, anjir, xurmo ekilgan.
Eronning katta qismi dasht, yassi togʻlik va togʻliklardan iborat boʻlib, yaylovlar koʻp boʻlgan. Eron chorvadorlarining qoʻy, echki, ot, tuya va qoramol podalari, shu yaylovlarda oʻtlab yurgan. Sosoniylar saltanatining shahar va qishloqlarida temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, toʻqimachilik, meʻmorchilik, koʻnchilik, kulolchilik, toshtaroshlik, gilam toʻqish, namat, sholcha bosish ancha rivoj topgan edi. Eron shahar va qishloqlarini bir-biri bilan birlashtirib turuvchi karvon yoʻllari sertarmoq boʻlgan. Ularda doimo savdo karvonlari qatnab turgan. Eron savdogarlari va shohlari Misr, Suriya, Kichik Osiyo, Kavkaz, Turon va Hindiston bilan qizgʻin savdo-sotiq ishlarini olib borganlar.
Sosoniylar davri madaniyati. Sosoniylar davrida madaniyat ancha rivoj topgan. Bu madaniyatning ravnaqida Qadimgi Eron, Parfiya, Bobil, Ellin va boshqa xalqlar madaniyatining taʻsiri kuchli boʻlgan. Sosoniylar davlati kuchaygan davrda meʻmorchilik va boʻrtma naqshli rasm-tasvirlar ishlash birmuncha rivojlangan. Ustalar sosoniy shohlari, nufuzli kishilar, sarkardalar uchun ajoyib saroylar, muhtasham binolar qurganlar. Sosoniylar davrida zardushtiylik ibodatxonalari qurilishiga ham katta eʻtibor berilgan, chunki zardushtiylik davlat dini sifatida qabul qilingan edi.
Sosoniylar davrida xalq ogʻzaki ijodiyoti va badiiy adabiyot ancha rivoj topgan. Bu jihatdan Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asari diqqatga sazovordir. Doston Qadimgi Eron afsonalari, ertaklari va tarixiy voqealari asosida yaratilgan. Unda Eron va Turon xalqlarining toʻrt-besh mingyillik tarixi haqida hikoya qilinadi. Dostonning juda katta qismi bevosita sosoniylar davri tarixiga bagʻishlanib, ularning taxtga chiqishidan Yazdigird podsholigigacha boʻlgan tarixiy voqealar sheʻriy yoʻl bilan juda qiziqarli ravishda ifoda etilgan. «Avesto» ham oʻsha davrning eng nodir asarlaridan biri hisoblanadi. U zardushtiylik dinining muqaddas kitobidir. «Avesto» faqat muqaddas diniy kitob boʻlibgina qolmay, tarixiy kitob hamdir. Bu kitobda Oʻrta Osiyo, Eron va qoʻshni mamlakatlarning tabiati, aholisi, geografiyasi, tarixi va madaniyati haqida koʻp maʻlumotlar bor. «Avesto»da sosoniylar hukmronlik qilgan davrda yashagan turli qabilalarning diniy eʻtiqodi haqida ham qiziqarli maʻlumotlar berilgan.
Navroʻz bahor bayrami, Mehrjon esa kuzgi bayram. Bu bayramlarning har ikkalasi ham Sosoniylar podsholigi davrida keng koʻlamda oʻtkazilgan. Bayram kunlari urushlar toʻxtatilgan, turli oʻyinlar, sayllar tashkil qilingan. Odamlar bir-birlarini tabriklab, har xil inʻomlar, taomlar ulashganlar. Bayram kunlari tabarruk kishilarni ziyorat qilganlar. Shunday qilib, sosoniylar davri madaniyati ham oʻziga xos boʻlib, Yaqin Sharq mamlakatlari madaniyatiga katta taʻsir oʻtkazgan. Sosoniylar sulolasiga mansub Hisrav I Anushervonnning tangasi bu eramizning VI asrining ikkinchi yarmida kumush tangasini zarb qildirgan. Eramizning III asrlarida Eronda Sosoniylar sulolasi o'z hukmronligini o'rnatgan edilalar. Ular o'sha paytlarda zarb etgan kumush tangalari SHarqiy Turkistonda tez-tez topilib turigan. Eron tangalarining bu joylardan topilishi Sharqiy Turkiston halklarining O'rta Osiyo va Eron bilan o'zaro savdo madaniy aloqalarning kuchli bo'lganligini kursatuvchi jonli fakt hisoblanadi. Sosoniylar pullarini Xitoy shaharlarida ham ko'plab topilishi Eron pullarining bu davrda Xitoy mis pullariga nisbatan obru etiborining kuchli bo'lganlididan dalolat berib turadi. Eramizning IV-VI asrlarining birinchi yarmida Osiyoda va sharqiy Turkistonning bir qismini o'ziga birlashtirgan Eftalitlar davlati ham o'z pullarini Eron Sosoniylar sulolasining pullariga taqlid qilib, zarb qila boshlaganlar.
Sosoniylar davlatining Vizantiya bilan olib borgan urushlari Xusrav II davrida muvaffaqiyatsiz yakunlandi va 628-yilda Xusrav II ning о‘zi Eron zodagonlari tomonidan taxtdan tushirildi. Xusrav II davrida olib borilgan uzoq davom etgan urushlar oqibatida Sosoniylar davlatining siyosiy va iqtisodiy qudrati yemirildi. 628 – 632 yillar oralig‘ida Sosoniylar davlatida 10 ga yaqin hukmdorlar almashdi.
Yazdigard III davrida Sosoniylar davlati arab bosqiniga yetarli tarzda qarshilik kо‘rsata olmadi va Sosoniylar davlati arab xalifaligi tomonidan tugatildi.
Oxirgi Sosoniy Yazdigard III ning (632-652) mamlakatda hech qanday obrо‘si yо‘q edi. Bir qancha viloyatlar unga nomigagina bо‘ysunar edi. Bu vaqtda kuchli harbiy davlat bо‘lib birlashib olgan arablar Fors davlati yerlariga hujum boshladi va forslarning hech qanday jiddiy qarshiligiga uchramay, tez orada g‘alaba qozonishdi. Eron davlatining g‘arbiy chegarasi, ichki Arabiston tomondan bо‘ladigan kо‘chmanchi arablar – badaviylarning hujumlaridan himoyasiz bо‘lib qoldi. Eronliklar qо‘shinini mag‘lubiyatga uchrashiga olib kelgan, 604 va 611 yillar oralig‘idagi badaviylarni bosqinlari, keyinchalik Eronni arablar tomonidan bosib olinishini va VII asrning о‘rtalarida sosoniylar imperiyasi о‘zaro ichki kurashlar, tobe xalqlarning mustaqillik uchun olib borgan kurashlari hamda jabr-zulmdan qiynalgan dehqonlar va hunarmandlarning g‘alayonlari natijasida zaiflashib qoladi. Bu hol arab istilochilari uchun qulay sharoit tug‘dirgan edi. Natijada VII asrda sosoniylar imperiyasi arablarning zarbasiga bardosh qila olmasdan qulaydi.
Ushbu urushlar natijasida muhim hududlar Eronga qo`shildi va 3-asrning 60- yillariga kelib. uning chegaralari Quyi Mesopotamiya va Suriyadan Hindgacha, Buyuk Kavkazdan Arabistondagi Ummon yarim oroligacha cho`zilgan. Shopur 1 So`g`d, Choch (Toshkent viloyati) va Kushon podsholigi kabi erlarga egalik qilishini da`vo qildi. Yaqin Sharq va O`rta er dengizi ikki asosiy kuchlari - Rim imperiyasi va Sasaniya Eroni o`rtasidagi yakka kurash bo`yicha birinchi raundda Eron g`alaba qozondi. Eronliklar zabt etgan hududlarda zardushtiylik barpo etildi. Kelajakda Eron va Rim o`rtasidagi munosabatlar bir necha bor fojiali keskinlikka ega bo`ldi. 4-asrning o`rtalaridan boshlab. Eron ushlab turishi kerak bo`lgan asosiy chegara sharqiy chegaradir. G`arbda bo`lgani kabi bu erda ham Sosoniylar katta harbiy yutuqlar bilan boshladilar. Artashir 1 davrida bu erda mahalliy sulolalar bilan ittifoq asosida Eron qudratining bosqichma-bosqich kuchayishi yuz berdi, ammo keyinchalik yarim mustaqil podshohliklar mavjud bo`lib, ular eski, Sasaniygacha bo`lgan sulolalar hukmdorlari tomonidan boshqarilgan.

XULOSA


Eron bu old Osiyodagi qadimgi tarixga ega davlat Sosoniylar davlati ilk o’rta asrlarda Eron xududida hukm surgan ulkan davlat. Bu davlat III-VII asrlarda hukmronlik qilgan Sosoniylar ko’p davlatlar Vizantiya, Eftallar, turklar bilan muvafaqiyatli urushlar olib borgan. O’z davrining ulkan rivojlangan davlati bo’lgan sosoniylar VII asrda barham topadi. Eronda Sosoniylar sulolasi Shohonshohlari hukmronligi davri (III-VII asrlar), garchi bu Eron davlatchiligi va madaniyati rivojlanishining yorqin davri bo'lib tuyulsa-da, ma'lum bir tarixiy asar haqida gap ketganda, xususan, bu III - IV asr boshlariga to'g'ri keladi.
Sosoniylar davrida zardushtiylik davlat diniga aylandi. Dastlabki Sosoniylar davridagi zardushtiylik Parfiya davridagi shakllariga o'xshash edi. Unda, shubhasiz, nafaqat Axuramazdaning, balki Anaxitaning kulti, o'sha paytda asosan urush va g'alaba ma'budasi va Mitra xudosi kultlari muhim rol o'ynagan.
Sosoniylar davrida xalqaro savdo katta ahamiyatga ega edi. Eronni kesib o'tadigan eng muhim yo'nalishlar asosan 1-asrning boshlarida shakllandi. Hirotdan (hozirgi Afg'onistonda) "qirollik yo'li" ning bir qismi shimolga - Mervga, so'ngra Samarqandga yo'l oldi, bu erda bu yo'l Sharqiy Turkiston vohalari bo'ylab Xitoydan Ipak yo'li bilan birlashdi. Bu esa Sosoniylarning Buyuk ipak yo'lidagi faoliyatini ta'minlab bergan edi.
Sosoniylar davrida xalq ogʻzaki ijodiyoti va badiiy adabiyot ancha rivoj topgan. Bu jihatdan Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asari diqqatga sazovordir. Doston Qadimgi Eron afsonalari, ertaklari va tarixiy voqealari asosida yaratilgan. Unda Eron va Turon xalqlarining toʻrt-besh mingyillik tarixi haqida hikoya qilinadi. Dostonning juda katta qismi bevosita sosoniylar davri tarixiga bagʻishlanib, ularning taxtga chiqishidan Yazdigird podsholigigacha boʻlgan tarixiy voqealar sheʻriy yoʻl bilan juda qiziqarli ravishda ifoda etilgan.
«Avesto» ham oʻsha davrning eng nodir asarlaridan biri hisoblanadi. U zardushtiylik dinining muqaddas kitobidir. «Avesto» faqat muqaddas diniy kitob boʻlibgina qolmay, tarixiy kitob hamdir. Bu kitobda Oʻrta Osiyo, Eron va qoʻshni mamlakatlarning tabiati, aholisi, geografiyasi, tarixi va madaniyati haqida koʻp maʻlumotlar bor. «Avesto»da sosoniylar hukmronlik qilgan davrda yashagan turli qabilalarning diniy eʻtiqodi haqida ham qiziqarli maʻlumotlar berilgan.
Navroʻz bahor bayrami, Mehrjon esa kuzgi bayram. Bu bayramlarning har ikkalasi ham Sosoniylar podsholigi davrida keng koʻlamda oʻtkazilgan. Bayram kunlari urushlar toʻxtatilgan, turli oʻyinlar, sayllar tashkil qilingan. Odamlar bir-birlarini tabriklab, har xil inʻomlar, taomlar ulashganlar. Bayram kunlari tabarruk kishilarni ziyorat qilganlar. Shunday qilib, sosoniylar davri madaniyati ham oʻziga xos boʻlib, Yaqin Sharq mamlakatlari madaniyatiga katta taʻsir oʻtkazgan. Parfiya sulolasi ichki nizolar va tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklar tufayli zaiflashdi va Sosoniylar Eronning qadimiy diniy markazlaridan biri bilan bog`liq edi. Ayni paytda, mamlakatning og`ir iqtisodiy ahvoli, uning bir qator mulklarga bo`linishi, ichki iqtisodiy aloqalarni susaytirishi va xalqaro savdoning deyarli to`liq to`xtatilishi mamlakatda iqtisodiy hayotni va daromadlari pasayib ketayotgan dvoryanlarning manfaatlarini va savdo shaharlarini o`rnatishi mumkin bo`lgan kuchli davlat hokimiyatini talab qildi. Kuchli qudratni yaratish uchun iqtisodiy Eron yuragi - Mesapatamiyani ushlab turish zarur edi. III asrda. Sasaniya davlatining taqdiri uning g`arbiy chegaralarida hal qilindi. Taqdirlashdan uch yil o`tgach, qirollarning yangi shohi (shahanishah) Artashir 1 Fors qo`shinini Suriya va Kichik Osiyoga olib bordi. Forslar istilosi tahdidi shu qadar jiddiy ediki, 232 yilda Shimoliy Mesopotamiyadagi Rim qo`shini imperator Aleksandr Sever tomonidan boshqarishga majbur bo`ldi. Rimliklar Eron poytaxtiga etib borolmadilar, ammo shu bilan birga Armanistonda ham biroz yutuqlarga erishdilar. Chegaradagi to`qnashuvlar 237 yilgacha to`xtamadi. Fors qo`shinlariga qo`mondonlik qilgan Shahanshohning o`g`li va uning merosxo`ri Shopur Mesopotamiyada Xatrani qo`lga kiritdilar, ammo qat`iy g`alabaga erisha olmadilar. 242 yilda imperator Gordian 3 yana jangovar harakatlarni boshladi
Milodiy 227 yil bahorida. Parsa (Fors) poytaxti Staxrdan unchalik uzoq bo`lmagan joyda, Sasan qabilasidan kelib chiqqan Papa qiroli, Parsa shohi Artashir Eronda hokimiyat uchun toj oldi. Tantanadan oldin Parfiya shohi Artaban 5 ustidan www.scientificprogress.uz «SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 6 74 g`alaba qozonildi. Ikkala voqea ham toshbo`ronlarda avlodlar uchun olingan. Artashirning yangi nomi - xudolardan kelib chiqqan Eron shohlari xudosi, sig`inuvchi (Axura-) Mazda tangalar zarb qilingan. Shunday qilib, Eronda yangi sulola - Sosoniylar hokimiyat tepasiga kelib, mamlakatni to`rt asr davomida birlashtirdilar. 208 yilda Parfiya davlati ikki qismga bo`lindi: ba`zi hududlar Valarsh V qiroli sifatida tan olindi, boshqalari - uning ukasi Artaban V. Bir ozdan keyin Rim imperatori Karakalla Parfiya uchun kurashga qo`shildi. Parfiya davlatining bir qator mustaqil va yarim qaram podsholiklarga parchalanish jarayoni O`rta er dengizi jamiyatlarida chuqur inqirozning namoyon bo`lishi edi. Uning namoyon bo`lishi Pars tumanlaridan birining kichik hukmdori va ruhoniysi Papak tomonidan Staxrda hokimiyatni egallashi edi. Papak vafotidan keyin uning o`g`li Artashir qo`shni viloyatlarda bir qator g`alabali yurishlarni amalga oshirdi. Ularni mag`lubiyatga uchratib, u o`z qo`shinlarini Mesopotamiyaga ko`chirdi va u erda bir qator kichik yarim qaram davlatlar hukmdorlarining qo`llabquvvatlashiga erishdi. Ittifoqchilarning birlashgan kuchlari 223 yilda qulagan Salavkiyani qamal qilishdi. Bu muvaffaqiyatlarning barchasi Parsa yangi hukmdorini Parfiya qirollari podshohining dahshatli dushmaniga aylantirdi, ammo hal qiluvchi jangda Artaban qo`shini faqat Mesopotamiya ittifoqchilari va joylashgan ba`zi qirolliklar (shaharlar) rahbarlari yordamida mag`lubiyatga uchradi. Eron hududida, shuningdek, ba`zi eng zo`r Parfiya oilalari vakillari.