Mundarij a kirish

M U N D A R I J A
KIRISH	2
I BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMADNING BADIIY MAHORATI	6
1.1 Xurshid Do‘stmuhammad va o‘zbek adabiyoti	6
1.2. Adib ijodida shakliy-uslubiy izlanishlar	8
II BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD HIKOYALARI BADIIYATI	13
2.1 Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarida sintaktik xususiyatlar	13
2.2. Ramziy-falsafiy talqindagi o‘ziga xoslik	19
XULOSA	32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR	35

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Keyingi yillarda milliy adabiyotimiz badiiy-estetik jihatdan taraqqiyot bosqichiga ko‘tarildi. Bu, albatda, istiqlol tufayli jamiyatimizning milliy tafakkuri rivojlanishi bilan bevosita bog‘liq hodisadir. Jamiyatning ijtimoiy-ma’naviy taraqqiyoti ko‘p jihatdan undagi ziyolilarning jamiyatda tutgan maqomi va o‘sha jamiyat a’zolarining unga bo‘lgan munosabati bilan belgilanadi. XX asr milliy tariximizga nazar solinsa, unda ziyolilarning tutgan o‘rni ham, ularga munosabat ham muttasil o‘zgarishda bo‘lganini ko‘rish mumkin. Tabiiyki, bu narsa ijtimoiy hayot oynasi bo‘lmish badiiy adibiyotda o‘z aksini topadi. Ma’lumki, o‘tgan asrning 60-70- yillari jamiyatda sotsialistik g‘oyalarga ishonch «qayta tiriltirilgan» davr bo‘ldi. Ya’ni, jamiyat hayotidagi barcha muammolarni shaxsga sig‘inish oqibatlariga yo‘yilib, endi ko‘pchilikda «partiya hukumatimiz siyosati to‘g‘ri yo‘lga tushdi, yaqin kelajakda kommunistik jamiyat quriladi» degan ishonch tug‘dirilgan edi. XX asrning 60-70- yillarida ijod qilgan Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, O‘lmas Umarbekov, O‘tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzaev kabi aksar nosirlarimiz adabiyotga 50- yillarning oxirlaridan kirib kelgani e’tiborga olinsa, ularning ijtimoiy qarashlari asosini ana shu ishonch tashkil etadi. Shu bois bu avlod yaratgan asarlarning qahramonlari – kurashchan kishilar, ularning talqinida tashqi xatti-harakat yetakchi. Zero, bu qahramonlar o‘sha g‘oya, o‘sha maqsad bilan yashaydi, kurashadi. Bu davrdagi asarlarda o‘sha maqsad uchun yashayotgan va unga etishga halal berayotganlar orasidagi kurash yotadi.¹
XX asrning 70- yillari oxiri 80- yillar boshi adabiyotida esa bu jarayon o‘zgacha talqinini topdi. Bu davrda yaratilgan asarlarda ziyoli obrazining yangi tipi maydonga keldi. Mazkur yangi tiplar, albatta, ularning yaratuvchisi bo‘lgan ijodkorlarning ijtimoiy-estetik qarashlari, hayot qonunlarini teran mushohada etishlari bilan bog‘liq edi. Adabiyotimizga kirib kelgan bu yangi avlod o‘zgacha bir sharoitda shakllangan edi. Bu davrga kelib, partiyaning 60- yillardagi da’volari cho‘pchak ekanligi ayon bo‘lib qolgandi. Bu avlod o‘zidan oldingi avloddan farq qilaroq, ana shu maqsadga, g‘oyaga endi ishonmas edi. Ijtimoiy-siyosiy, badiiy-estetik qarashlari bilan kishilar ongida ma’lum o‘zgarishlarni harakatlantira olgan M.M.Do‘st, T.Murod, X.Sultonov, Erkin A’zam, Ahmad A’zam, N.Otaxonov kabi yozuvchilarimiz asarlarida oldingi davr asarlaridan farqli o‘laroq, yangi tipdagi ziyoli obrazlari yaratildiki, bu bevosita ijtimoiy voqelikdagi o‘zgarishlar, hukmron mafkura talablarini har tomonlama chuqurroq mushohada qilish, kishilar ongidagi evrilishlarni teran anglab yetish natijasida yuzaga keldi. Endi bu qahramonlar belgilangan maqsad sari og‘ishmay ketaveradigan, g‘oya uchun jonini jabborga berib kurashadigan emas. Bu davr asarlarida yaratilgan ziyolilar oldingilarga nisbatan boshqacharoq harakat qiladilar. Ular hayot kamchiliklarini manaviy-axloqiy prinsiplardagi kamchiliklardagina deb bilmaydilar, balki ijtimoiy voqelikning qandayligi va o‘sha voqelikda harakat qilayotgan o‘zi haqida, o‘zining kimligi, ichki maqsadi, tashqi harakat-qiyofasi, ijtimoiy ongidagi tebranishlar, evrilishlar haqida o‘ylay boshlaydilar. Boshqacha aytsak, bu davrga kelib jadid adabiyotida boshlab berilgan an’ana – jamiyatning mavjud holati, uning qay tomon borayotgani haqida teran o‘y-mushohada yuritayotgan ziyoli obrazlarini yaratish davom ettirildi. Ayni paytda, bu an’ana yangi ijtimoiy-tarixiy sharoitda davom ettirilgani uchun ham yangicha mazmuniy yo‘nalishga ega bo‘ldi. Bu davr ziyolisi endi jamiyat haqidagina emas, jamiyatdagi o‘zi haqida ham o‘ylaydi.
XX asrning so‘nggi yillarida adabiyotimizda paydo bo‘lgan bir qator yozuvchilar borki, ular o‘z asarlarining mohiyatida – erkin va faravon turmushni istagan, shunga amal qilishga ehtiyoj sezgan adiblar ko‘zga tashlanadi boshladi va ular asarlarida inson qadri, qismati o‘zgacha ruhda tasvirlandi. Birinchi navbatda inson ma’naviy kamoli badiiy talqin etildi. Zero, Birinchi Prezidentimiz ma’naviyatning jamiyat hayotidagi o‘rni haqida maxsus to‘xtalib, quyidagilarni e’tirof etgan edi: «Ma’naviyat haqida gap ketar ekan, men, avvalo, insonni ruhiy poklanish va yuksaklikka da’vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‘otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilaman».² Bu holat iste’dodli adib Xurshid Do‘stmuhammad asarlarida o‘zining yorqin ifodasi topdi. Shu ma’noda adib ijodining so‘nggi yillarida yaratilgan asarlarini tahlil va tadqiq qilish magistrlik dissertatsiyasi mavzusi dolzarbligini belgilaydi.