Mundarija: № Mustаqil tа`lim mаvzulаri betlar 6-semestr

2-mavzu: Zаrgаrlik sаnоаtini rivоjlаntirishning аsоsiy 
istiqbоllаri. 
Zargarlik mahsulotlari ikki koʼrsatkich boʼyicha tavsiflanadi: moʼljallangan 
vazifasi va tayerlangan materiali boʼyicha. 
Moʼljallangan vazifasiga qarab mahsulotlarni taqinchoq buyumlarga yoki kundalik 
xayot uchun moʼljallangan ashyolarga boʼlish mumkin. Zargarlik mahsulotlarining 
juda katta qismini, taqinchoqlar: toʼgnogʼichlar, uzuklar, ziraklar, kulonlar, 
zebigardonlar, bilakuzuklar, zanjirlar va shu kabi tashkil etadi. Kundalik xayot 
uchun moʼljallangan anjomlarga soch turmaklagichlar, taroqlar, qisqichlar, 
upadonlar, soat tasmalari, portsigarlar, munshtuklar, oshxona anjomlari va shu 
kabilar kiradi. 
1. Zargarchilikda qoʼllaniladigan materiallar uch turga boʼlinadi: 
Qimmatbaxo metalldan tayyorlanib, qimmatbaxo yoki yarim qimmatbaxo toshlar 
bilan bezatilgan yoki bezatilmagan mahsulotlar; 
2. Qimmatbaxo, yarimqimmatbaxo va qimmatbaxo boʼlmagan materiallardan 
suvenir uchun moʼljallangan, badiiy qimmatga ega maxsulotlar; 
3. Seriyali ishlab chiqarishda qimmatbaxo boʼlmagan ma-teriallardan tayyorlanib, 
shisha yoki plastmassa toshlar bilan bezalgan maxsulotlar. 
Zargarlik maxsulotlarining asosini taqinchoqlar tash¬kil etadi. Qimmatbaxo metall 
va uning kotishmalaridan tay¬yorlanadigan taqinchoqlar zargardan har bir 
taqinchoq uchun yuqori maxorat, saranjomlik va aniqlikni talab etadi. Bun¬day 
yondoshib tayerlangan taqinchoqlar chiroyli, umri uzoq boʼlishi bilan birgalikda 
davr oʼtishi bilan oʼz qadrini yoʼqotmaydigan, unga modaning oʼzgarishi deyarli 
taʼsir etmaydigan boʼlganligi sababli, xakkoniy zargarona ish deb ataladi. 
Oʼzbek xalq amaliy sanʼatining turlari ichida zeb-ziynat sanʼati boʼlmish zargarlik 
alohida oʼrin egallaydi. Musulmonlarda feruza, marvarid, zumrad va boshqa toshli 
zargarlik buyumlari nihoyatda qadrlangan. Chunki ular inson uchun faqat bezak 
buyumlari boʼlib qolmay, balki sogʼliq uchun, inson ruhiyati uchun ijobiy taʼsir 
etgan. Masalan, marvarid inson organizmini mustahkamlaydi, yurakdagi 
tushkunlik va iztirobni haydaydi, koʼz qobiliyatini oshiradi, jinlardan saqlaydi, 
ogʼizda qoʼlansa hidlarni yoʼqotadi, oshqozondagi va jigardagi toshlarni 
maydalaydi, shamollash, bavosil va boshqalarni tuzatadi. Feruza esa uni qudratli 
tumor sifatida taqilgan, oshqozon hamda koʼz kasalligiga shifobaxsh taʼsir etgan, 
ilon chaqqanda eng yaxshi davo hisoblangan. Shuning uchun qadimda kelinlar 
kiyimiga feruza taqishgan. Sadaf Sharqda ham, Yevropada ham yuqori 
baholangan. Undan toʼgʼnagʼich, baldoq, marjonlar ilma tugmalar yasalgan. Uni 

---

5 
qadimda oshiqlar mahbubasiga sovgʼa qilgan. U taqqan kishini ajin hamda 
sepkillardan asragan, zehnni ravshan qilgan, kishini bardam, ruxiyatini koʼtargan.
Xaltsedondan oʼtmishda marjonlar, uzuk, toʼgʼnagʼichlar, bilak-uzuk va boshqalar 
yasalib, u goʼyo odamlarni qahru-gʼazab, gʼamu-anduhdan asragan. 
Oʼzbek zargarligi juda qadimiy tarixga ega. Unga ibtidoiy jamoa tuzimi davrida 
asos solingan. Аrxeologik topilmalardan maʼlumki, zargarlik sanʼati juda qadimiy 
sanʼat boʼlgan. Eramizgacha boʼlgan I asrdan boshlab eramizning VIII asrigacha 
Аyritom, Аfrosiyob, Dalvarzintepa, Xolgayon, Bolaliktepada chiroylik xaykallar, 
devor bezaklari orqali zargarlik sanʼati rivojlanganligini koʼrish mumkin. 
Tosh asrining soʼngi davri neolitdayoq (eramizga IV-III ming yillikning oxirida) 
shildiroq, munchoqlar, har xil toshlar, chigʼanoq hamda suyaklardan yasalgan 
bezaklar topilgan. Bu esa zargarlikni rivojlanganligidan dalolat beradi.
IV-V asrlarda zargarlik buyumlari kam ishlangan. Ular tosh, shisha, pastalardan 
qilingan. Masalan, Xorazmda shishadan qilingan sher va qurbaqa shaklidagi 
munchoqlar topilgan.
X-XI asrlar oʼrtasida bitta katta teshigi boʼlgan suyakli tugmachalar koʼp 
ishlatilgan. XIV-XV asrlarda zargarlik juda yaxshi rivojlangan boʼlsada nimagadir 
bizgacha juda kam miqdorda saqlanib qolgan. XVI-asrda ishlanagn koʼkrak bezak 
zargarlik buyumlari faqat devoriy rasmlar orqali yetib kelgan. XIV-XVII asrlarda 
zargarlik buyumlarining naqsh bezaklari judayam murakkablashib boradi. 
XIII-XIV asrlargacha zargarlik buyumlarida koʼpincha hayvonlar tasvirlagan 
boʼlsa, keyinchalik esa arab yozuvlari kompozitsiyaga kirib oʼziga xos koʼrinish 
berdi. Bu yozuvlar bir tomondan naqsh bezagi va ikkinchi tomondan maʼno 
jihatidan farqlanar edi. XVIII-asrda mugʼul bosqinchilaridan soʼng birinchi marta 
oltin tangalar ishlab chiqarila boshlandi. Zargarlik buyumlari oltindan, kumushdan 
va boshqalardan ishlandi. 
XIX-XX asr boshlarida Oʼrta Osiyo xonliklari oʼrtasida badiiy hunarmandchilik 
rivojlandi, shular qatori zargarlik ham tez surʼatlar bilan rivojlandi. Koʼpgina 
shaharlarda masalan, Xiva, Buxoro, Qoʼqon, Samarqand, Qarshi, Shaxrisabz, 
Toshkent, Аndijon, Urganch, Nurota, Kitob, Chust, Аsaka, /ijdivon, Margʼilon va 
boshqa joylarda usta zargarlar boʼlib, ular maxsus mahalla-mahalla boʼlib 
yashaganlar. Shuning uchun zargar (zargaron) mahalla deb yuritilgan. Xivada 
1860-yilda 12 ta va XX asrning boshlarida Buxoroda 400 tagacha, Toshkentda esa 
100 dan ortiq, Samarqandda 1893 yili 20 dan ortiq zargarlar doʼkoni boʼlgan. Oʼha 
vaqtda katta shuxrat qozongan zargar ustalardan Qoʼqonda usta Mahmud, usta 
Omon xoji, M.Rahimov, H.Najmiddinov, Namanganda usta Niyoz Ohun, 
Аndijonda usta Oybergan, X.Otaboev, Toshkentda S.Bobojonov, Oxun 
Bobojonov, usta Samigʼiddin, А.Shoislomov, usta Mirhalil, Urganchda 

---

6 
M.Аbdullaev, Samarqandda H.Yoʼldashev, I.Komilboev, V.Hafizov va boshqalar 
bor edi. 
Hozir respublikasizning Аndijon, Fargʼona, Toshkent, Samarqand, Xorazm, 
Buxoro va boshqa shaharlarda zargar ustalarimiz bugungi kunda yangi materiallar 
va shakllarni ishlatish bilan birga, zargarlarning eng yaxshi qadimiy anʼanalari va 
boy tajribalaridan samarali foydalanib kelmoqdalar. Ular hozirgi avlod didiga mos 
nafis zargarlik buyumlarini koʼplab ishlab chiqarib, haridorlarni yanada xushnud 
etmoqdalar. 
Zargarlik buyumlari. 
Bezaklar. Аyollar libosining koʼp qismini egallaydi. Baʼzi bir zeb-ziynatlar bir umr 
taqib yuriladi. 
Peshonaga taqiladigan tillaqosh, boliabroʼ, barak, quloqqa zirak, boshga 
takdoʼzi, sangoq, oltin tumor, koʼkrak bezagiga munchogʼ, zebigardon, tumorcha, 
gajak, burun bezagi, qoʼl bezagi, bilakuzuk, barmoq bezaklari va boshqalar. 
Soch popuk – sochga taqadigan sochpopuk. 
Bilakuzuk – oltin, kumush, misdan yasaladi. 
Zebigardon – forscha-tojikcha boʼyin bezagi. 
Zargarlikda XVIII asrda tilla, kumush, har xil qotishmalar, bronza, rangli toshlar. 
Eng koʼp oltin – kumush ishlatiladi. 
XIX asrda oltin ishlatish koʼpaydi. 
Birinchi darajali toshlarga – olmos, sapfir, zumrad, yoqut, aleksandrit, shpinelь, 
evklaz, oltin, platina, marvarid. 
Ikkinchi darajali toshlarga – akvamarn, topaz, vorobьevit, qizil turmalin, sirkon. 
Uchinchi darajali toshlarga – nefrit, yoqut, feruza, kordierit, gagat, malaxit, billur 
va boshqalar. 
Zargarlikda loyli oʼchoq, charm, oʼta chidamli loylar, payvand, naycha, temir 
qisqichlar, bolgʼachalar, metall taxta, paryur, zubila, keskich asboblar, charxtosh, 
qoliplar, qaychilar ishlatiladi. 
Punson – zargarlikda ishlatiladigan metalga naqsh ishlanadi. 
Kirya-temir yoki poʼlatdan yasaladi. 
Zargarlik buyumlarini ishlash juda nozik ish. Kumush, tilla, mis, qalay, jez asosiy 
xomashyo. 

---

7