Mundarija: № Mustаqil tа`lim mаvzulаri betlar 6-semestr


-mavzu: Sаnоаt kоrхоnаlаri ishlаb chiqаrishidа


Download 0.86 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/11
Sana18.02.2023
Hajmi0.86 Mb.
#1210029
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
industrial iqtisodiyot

 
7-mavzu: Sаnоаt kоrхоnаlаri ishlаb chiqаrishidа 
аylаnmа mаblаg`lаrdаn sаmаrаli fоydаlаnish 
yo`nаlishlаri. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning eng asosiy muammolaridan biri – bu 
resurslarning tejamkorligi asosida ishlab chiqarish intensivligini oshirishdir. 
Tejash bo’yicha tadbirlar joriy etish sistemasida mehnat buyumlarini tejash 
asosiy o’rinni egallaydi va u xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya 
xarajatlarining mahsulot birligiga ketadigan ulushini kamaytirishini nazarda tutadi, 
lekin, bu xarajatarni kamaytirish mahsulot sifatini tushurmasligi kerak hamda 
mahsulotning ishonchliligi va uzoq muddat saqlanishini ta’minlash kerak.Hozirgi 
sharoitda aylanma fondlarni tejashning iqtisodiy ahamiyati quyidagiga ifodalanadi: 

xom ashyo, materiallar, yoqilg’i xarajatlarini kamaytirish ishlab chiqarishga 
ko’plab iqtisodiy foyda keltiradi. U har doimgi ishlatiladigan moddiy resurslardan 
foydalanib, ko’proq tayyor mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydi va ishlab 
chiqarish hajmi oshirishga asos bo’lib xizmat qiladi. 

Moddiy resurslarni tejash, ishlab chiqarishda yangi, ancha tejamli bo’lgan 
materiallarni qo’llash, ishlab chiqarishning alohida tarmoqlari o’rtasida 
takomillashgan munosabatlarining paydo bo’lishiga olib keladi va sanoat ishlab 
chiqarish tarmoqlarini yanada rivojlantiradi. 
Mahsulot ishlab chiqarishda moddiy resurslar xarajatlarini xarakterlovchi 
umumiy ko’rsatkich bo’lib material sig’imi -M ko’rsatkichi hisoblanadi va u 
mahsulot birligiga qilingan moddiy xarajatlarni natural yoki qiymat 
o’lchovlarida baholab beradi. 
Bu ko’rsatkich natural, natural-qiymat va qiymat ifodalarida o’lchanadigan 
ko’rsatkichlar: metall sig’imi, energiya sig’imi, yoqilg’i sig’imi kabi alohida resurslar 
sarfini xarakterlovchi ko’rsatkichlar bilan bevosita bog’liqdir. 
Mahsulotning material sig’imi turli ko’rsatkichlar bo’yicha hisoblanishi mumkin: 
1) Ishlab chiqarish mahsulotning tabiiy birligiga sarflangan moddiy resurslarning 
solishtirma xarajatlari (solishtirma material sig’imi):
M = m = Q / N; 


17 
2) Ishlab chiqarilgan mahsulotning tabiiy birligiga sarflanadigan bir necha xil moddiy 
resurslarning miqdorini qiymat ifodada o’lchash (m:so’m-1tn, 1m kub, 1 m kv va 
boshqalar uchun): 
bu erda: 
R – moddiy resurslarning ulgurji bahosi. 
Bu formulalar oddiy mahsulotlarning material sig’imini aniqlash uchun ishlatiladi 
(m: elektroenergiya, cho’yan, po’lat va boshq.). 
Moddiy resurslarni tejash manbaalari va yo’llari bir-biridan farqlanadi. 
Tejash manbai deganda, nima hisobidan tejashga erishilgani tushuniladi. 
Tejash yo’llari deganda qanday usulda, qaysi tadbirlarni qo’llab tejashga erishilgani 
nazarda tutiladi. 
Har bir korxona moddiy resurslarni tejash zahiralariga ega bo’ladi. Zahira 
deganda topilgan yoki topilayotgan, lekin to’liq qo’llanilmagan moddiy resurslardan 
foydalanish imkoniyatlari tushuniladi. 
Paydo bo’lish sohalari nuqtai nazaridan va moddiy resurslarni tejab 
zahiralaridan foydalanish bo’yicha ularni uch guruhga bo’lish mumkin: 

Real sektor; 

umumsanoat – tarmoqlararo; 

ishlab chiqarish ichidagi (sex, zavod, tarmoqdagi). 
Real sektordagi zahiralar deganda mamlakat xo’jaligi uchun muhim 
ahamiyatga ega bo’lgan, xalq xo’jaligining ilg’or tarmoqlarida o’zlashtirilgan, 
qazib olishdagi va ishlab chiqarishdagi xom ashyolarning iqtisodiy, sun’iy va 
sintetik turlari, issiqlik energiya kompleksining takomillashgan strukturasi, 
bozor iqtisodiyoti sharoitidagi xalq xo’jaligining zamonaviy mexanizmi asosida 
tejab qo’llaniladigan resurslar tushuniladi. 
Umumsanoat-tarmoqlararo zahiralar – bu resurslarning jalb qilinishi yetakchi 
sanoat tarmoqlari o’rtasida oqilona tashkil etilgan ishlab chiqarish iqtisodiy 
aloqalaridan bog’liq bo’lgan zahiralar (masalan: qora metallurgiya, mashinasozlik, 
kimyo sanoati). Bu zahiralar alohida sanoat tarmoqlarining va iqtisodiy zonalar 
rivojlanishining xususiyatlaridan bog’liq bo’ladi. Bularning eng muhimlari xalq 
xo’jaligi darajasidagi ahamiyatga ega. SHuning bilan birgalikda ularni ishlatish ancha 
cheklangan u ko’pincha o’zaro aloqador sanoat tarmoqlari yoki yirik sanoat 
tarmoqlari va ishlab chiqarish hududiy birlashmalari tomonidan taqsimlanadi. 


18 
Umumsanoat-tarmoqlararo zahiralarga quyidagilar kiradi: foydali qazilmalarni 
topishni va qayta ishlashining yangi samarali usullarini joriy etish, ularni qazib olish 
jarayonida ilg’or texnologiyalardan foydalanish, moddiy xom ashyolarni to’liq va 
kompleks qayta ishlashni ta’minlash, ixtisoslashtirishni rivojlantirish, sanoatda 
kooperativlashtirish va kombinasiyalashtirishni tashkil etish, turli mulkchilik 
shaklidagi korxonalarni rivojlantirish, qo’llaniladiyogan xom ashyo va 
materiallarning sifatini oshirib, qishloq xo’jaligida moddiy resurslarni tejash 
bo’yicha tarmoq-ishlab chiqarishi rejalarini bajarish, ishlab chiqarishda ancha 
samarali xom ashyo va materiallardan foydalanib, resurslar aylanishini tezlashtirish. 
Ishlab chiqarish ichidagi zahiralarga moddiy resurslardan foydalanishni 
yaxshilash imkoniyatlari kiradi. U texnika va texnologiyalarni takomillashtirish
ishlab chiqarishda mahsulotlarning ancha samarali turlari va modellarini 
o’zlashtirish bilan, aniq tarmoqlar va korxonalarda mahsulot sifatini oshirish bilan 
bevosita bog’liq. 
Ilmiy-texnika taraqqiyoti davrida ilmiy-texnik o’zgarishlarni tezlashtirishda 
butun xalq xo’jaligini harakatlantiruvchi kuchi bo’lib, jamiyat ishlab chiqaruvchi 
kuchlarini rivojlantirish hisoblanadi. Ko’pchilik hollarda fanni ishlab chiqarish bilan 
bog’lashda intensiv jarayon yuz beradi va u sanoat mahsulotining material sig’imini 
kamaytirishni tizimli ravishda tashkil etish imkoniyatini beradi. 
Qabul qilinadigan tadbirlarning xarakteriga qarab iqtisodiy resurslarni 
tejashning asosiy yo’nalishlari sanoat ishlab chiqarishda ishlab chiqarish texnik va 
tashkiliy-iqtisodiy yo’nalishlariga bo’linadi. 
Ishlab chiqarish texnik yo’nalishlariga xom ashyoning sifat jihatidan ishlab 
chiqarishga tayyorlash, mashinalar tuzilishini takomillashtirish, jihozlar va detallarni 
yangilash, xom ashyo, yoqilg’i, energiyaning tejamliroq turlarini qo’llash, texnologik 
chiqindilar va moddiy resurslar nobudgarchiligini kamaytiradigan yangi texnikalar 
va texnologik jarayonlarni qo’llash kabi tadbirlar kiradi. 
Xom ashyoga birlamchi ishlov berish tarmoqlarida xom ashyoni tejash uchun 
qilingan dastlabki tadbir bo’lib xom ashyoni qayta ishlashga sifat jihatidan yaxshilab 
tayyorlash hisoblanadi. Xom ashyoni tayyorlash usullariga – yoqilg’i sanoatida 
ko’mirni boyitish, to’qimachilik sanoatida paxta tolasiga birlamchi ishlov berish va 
standartlashtirish kiradi. Masalan: shaxtadagi temirning holatini 1 % ga yaxshilash, 
pech unumdorligining 2 % ga oshishiga va 20 % atrofida qazilma kukunining 
tejalishiga olib keladi. 


19 

Download 0.86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling