Mundarija: 1

5. Korxonalarda davr xarajatlari hisobining amaliyoti va uning

moliyaviy natijalarni shakllantirishga ta'siri

Korxonalarda davr xarajatlari hisobining amaliyoti va uning moliyaviy natijalarni shakllantirishga ta’siri Inqirozga qarshi choralar dasturi amalga oshirish jarayonida mustaqil xo'jalik yurituvchi sub’ektlarning birlamchi maqsadi-yuqori foydlilikka erishish bo'lib, ushbu natijaga erishish bir qancha iqtisodiy ko'rsatkichlarga bog'liq. Ularning asosiylari jumlasiga daromad va xarajat kategoriyalarini kiritish mumkin. Ishlab chiqarilayotgan va sotishga mo'ljallangan mahsulotlar bahosini belgilash xo'jalik ixtiyorida bo'lmaganligi, bozordagi talab va taklif asosida shakllanganligi sababli yuqori foydalilikka erishish omili bo'lgan daromadni oshirish faqatgina amalga oshirilayotgan xarajatlarni nazorat qilish va boshqarish bilan belgilanadi. Jumladan, xo'jalik moliyaviy natijalarining yuqori ijobiyligini ta’minlashda, ayniqsa xarajatlar tarkibida bevosita ta’sir xususiyatiga ega bo'lgan «davr xarajatlari» elementining buxgalteriya hisobini to'g'ri va aniq yuritilishini yo'lga qo'yish, hisobot davri yakunida muvoffaqiyat garovini ta’minlashdagi boshlang'ich qadam sanaladi.

Rivojlangan mamlakatlarda, xususan Amerika kompaniyalarida hisob jarayonlarining asosiy bosqichlarini tahlil qilgan holda davomiylikning kuyidagi 4 ta printsip doirasida yuritilishi aniqlangan . Jumladan, mazkur printsiplarni xo'jaliklarda davr xarajatlari hisobini tashkil qilishda ham bevosita qo'llash maqsadga muvofiqdir. Bular:
Samaradorlik. Ushbu printsip shundan iboratki, hisob ma’lumotlarini qayta ishlash tizimidan olinadigan foyda miqdorini, unga erishish uchun sarflangan xarajatlarga teng yoki undan ko'proq bo'lishini ko'zda tutadi. Olingan foyda va sarflangan xarajatlarning teng bo'lgan nuqtasi, I.F.Sherning «o'lik nuqta» printsipi deb ataladi va bu nuqta xo'jalikning minimal faoliyatini tutib turishini ifodalaydi. Ushbu printsipning davr xarajatlari hisobi xususida qo'llanilishi esa, xar bir birlik sarflangan davr xarajatlarining qo'shimcha ravishda qancha foyda keltirganligini yoki sarf va daromadning teng ko'rsatkichga ega ekanligini aks ettiradi.
Nazorat printsipi- bu hisob tizimining korxona mablag'larini himoya qilish mexanizmidan iborat bo'lib, u korxonani boshqarish borasida to'g'ri xulosa chiqarish uchun asos bo'luvchi ma’lumotlar bazasi to'liqligini bildiradi.
Davr xarajatlari hisobida, ushbu printsip, moliyaviy natijalarga doimiy salbiy ta’sirda bo'lgan xarajat moddalari to'g'risida uzluksiz aniq va to'g'ri hamda o'z vaqtida axborotlar olish tizimi faoliyati darajasini belgilovchi omildir.
Aloqadorlik printsipi - hisob tizimida xo'jalik uchun tashkiliy (mehnat predmeti, mehnat vositalari) va inson (mehnat kuchi) omillarini hisobga olishni talab etadi. Ushbu omillarning o'zaro muvofiqligi uzluksiz va barqaror ishlab chiqarish faoliyatini ta’minlashda ahamiyatlidir.
Davr xarajatlari hisobi tizimida aloqadorlik printsipining ahamiyati shundan iboratki, moliyaviy natijalarga manfiy ta’sirda bo'lishi nuqtai nazaridan mehnat haqi xarajatlari, boshqaruv samaradorligi darajasi bo'yicha xodimlar sonini optimal tashkil qilishdan iborat.
Egiluvchanlik printsipi -hisob tizimiga maxsus tashkiliy o'zgartirishlar kiritmasdan turib, ishlab chiqarshni kengaytirish imkoniyatini yaratishni talab qiladi. Bunda ishlab chiqarish asosan mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarish samaradorligini o'stirish hisobiga bajariladi.
Davr xarajatlari hisobi tizimiga egiluvchanlik printsipi asosida yondoshishushbu xarajatlarni optimal qisqartirish va moliyaviy natijalarga ta’sirini kamaytirish hususiyatini anglatadi.
Davr xarajatlari hisobi tizimini keltirilgan printsiplar asosida tashkil qilish va yuritish nafaqat hisob tizimining jadallashishini, balki uni xalqaro talab normalari doirasida muvofiqlashtiradi. Jumladan, nazariy va xalqaro qoidalarga asosan davr xarajatlari elementining tarkibiy qismini tashkil qiluvchi va moddalar majmuasidan iborat ayrim guruxlar nomlanishiga alohida to'xtalishni lozim topdik.
Nizomning B-bandida davr xarajatlarining moddalari majmuaspni ifodalovchi. ya’ni tarkibiy qis.mlaridan iborat xarajatlar guruxlari «Sotish xarajatlarp», «Ma’muriy xarajatlar» va «Boshqa operatsion xarajatlar va zararlar» kabi nomlanadi. Mos ravishda 21-sonli «Xo'jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo'llash bo'yicha yo'riqnoma⁵» 9400-«Davr xarajatlari»ni schyotning subschyotlari, xususan, 9410-«Sotish xarajatlari», 9420-«Ma’muriy xarajatlar», 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» deb ataladi.
Fikrimizcha, davr xarajatlarining tarkibiy guruxlarini bunday nomlash nazariy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Chunki, nazariy qoidalarga asosan xarajatlar iqtisodiy atamalarga taalluqli bo'lib qolmoqda. Vaholanki, ushbu xarajatlar ma’lum bir faoliyat yo'nalishlari bo'yicha amalga oshiriladi. Shundan kelib chiqqan holda, davr xarajatlarining tarkibiy guruxlarini «Sotish faoliyati xarajatlari», «Ma’muriy faoliyat xarajatlari» va «Boshqa operatsion faoliyat xarajatlari va zararlari»-kabi nomlashni maqsadga muvofiq deb bilamiz. Ushbu nomlashni Nizom tartibida qo'llash hamda mos ravishda 9400-«Davr xarajatlari»ni hisobga oluvchi tranzit subschyotlarni ham 9410-Sotish faoliyati xarajatlari», 9420«Ma’muriy faoliyat xarajatlari» va 9430- «Boshqa operatsion faoliyat xarajatlari va zararlari» kabi ifodalash nazariy mazmunni to'liq va to'g'ri aks ettiradi. Davr xarajatlarinpng tarkibini shunday tartibda guruhlash va hisobga olib borish olinadigan daromadlar va yakuniy moliyaviy natijani to'g'ri aniqlashga imkon beradi.
Bugungi kunda milliy hisob tizimimizni xalqaro talablar asosida tashkll qilishga keng e’tibor qaratilmoqda. Buning natijasida mplliy hisobchiligimizda doimiy tarzda yangilanishga olib keluvchi iqtisodiy islohatlar olib borilayapti. Lekin, shunday bo'lsa ayrim iqtisodiy terminlarni qo'llashda farqlar kuzatilmoqda. Jumladan, «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-sonli BHMSning ta’riflar» bo'limi 8-moddasida nomoddiy aktivlarning eskirishiga nisbatan «amortizatsiya» tushunchasi qo'llanilgan. Unda shunday deyiladi: «Amortizatsiya uning foydali xizmat muddati davomida nomoddiy aktivning amortizatsiya qiymatini muntazam ravishda taqsimlash va ko'chirish ko'rinishida eskirishning qiymat ifodasi» .
Shuningdek, «amortizatsiya» tushunchasi BHMS 5-sonli «Asosiy vositalar»ning «Mazkur standartda qo'llaniladigan atamalar» nomli 3-bo'lmi V-moddasida ham asosiy vositalarning ekirishiga nisbatan ham foydalanilgan. Ya’ni: «Amortizatsiya -foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalarning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va o'tkazish ko'rinishida eskirishning qiymat ifodasi»
Xalqaro moliyaviy qonunchilikda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishiga nisbatan alohida iqtisodiy terminlar qo'llanilganligini guvohi bo'lamiz.
38-sonli «Nomoddiy aktivlar» nomli MHXSning 7- «Aniqlov» bo'lmida nomoddiy aktivlar eskirishiga nisbatan «amortizatsiya» termini: «Amortizatsiya- foydali xizmat muddati davomida nomoddiy aktiv amortizatsiyalanuvchi summasining tizimli taqsimlanishidir» joriy etilsada, lekin «Asosiy vositalar» nomlp 16-sonli MHXSning b-«Aniqlov» bo'lmida asosiy vositalar eskirishi jarayoniga «Depresiatsiya» termini qo'llanilgan. Ya’ni: «Depresiatsiyafoydali xizmat muddati davomida aktivning depresiatsiyalanuvchi qiymatining tizimli kamayishidir» .
«Depresiatsiya» va «amortizatsiya» terminlarini bir-birini farqlagan holda qo'llash AQSh 35 va mamlakatimiz iqtisodchilari fikrlarida ham o'z ifodasini topgan.
Yuqoridagi fikrlarni tahlil qilgan holda, fikrimizcha, 21-sonli «Xo'jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo'llash bo'yicha yo'riqnoma» 1-sonli «Xo'jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi» ilovasida 0200-schyotini «Asosiy vositalar eskirishi (depresiatsiyasi)ni hisobga oluvchi schyotlar» deb yuritish hisob tizmimizni xalqaro tajribalarga uyg'unlashtirishda ijobiy samarasini beradi. Mos ravishda Nizomning B-«Xo'jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo'jalik faoliyati bilan bog'liq xarajatlar ro'yxati» bo'limi, «Davr xarajatlari» elementiga tegishli «Ma’muriy xarajatlar» guruhining 2.2.9.-moddasini «Ma’muriy ahamiyatga ega bo'lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni tuzatish, shuningdek, eskirish (depresiatsiya) xarajatlari» kabi nomlash hamda «Asosiy vositalar» nomli 5-sonli «Amortizatsiya hisoblash» nomli 6-bandida qo'llanilgan «amortizatsiya» terminlarini «depresiatsiya» bilan almashtirish xalqaro integratsiyalashuv ahamiyatga ko'ra maqsadga muvofiqdir.
Nizomga asosan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lmagan, lekin xo'jalikning funktsional faoliyatini ta’minlashga qaratilgan xarajatlar-davr xarajatlari sifatida aks ettiriladi. Ularning buxgalteriya schyotlarida kayd etilishi keltirilgan tartibda, 9400-Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarda yuritiladi. Davr xarajatlari elementining tarkibini tashkil qiluvchi xarajat guruxlari to'g'risidagi ahborotlarni umumlashtirish, 21-sonli «Xo'jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo'llash bo'yicha Yo'riqnoma» 2-ilova, 5-qismining 403-moddasiga asosan quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 9410-«Sotish xarajatlari»; 9420«Ma’muriy xarajatlar»; 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar»; 9440-«Kelgusida soliq solinadigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari».
Davr xarajatlarini subschyotlarda hisobining yuritilishi tegishli buxgalteriya schyotlari bilan korrespondentsiyada bajariladi. Hisobot davrining oxirida davr xarajatlari elementining barcha moddalari 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyoti bilan bog'langan holda yopiladi. Ushbu hisob tizimi o'zgaruvchan xarajatlar «direktkosting» bo'yicha tannarx kal`kulyatsisini aks ettiradi. Mazkur kontseptsiya ishlab chiqarish hajmi va mahsulot samaradorligi, daromadni baholash va rejalashtirishda bezararlik nuqtasini hisoblashda foydalidir. Jumladan:
1) 9410-«Sotish xarajatlari» schyotida mahsulotni sotish bo'yicha xarajatlar, ya’ni mahsulotni iste’molchiga etkazib berish bilan bog'liq, transport vositalariga ortish, marketing bilan shug'ullanuvchi xodimlar va bo'limlarnmng xarajatlari va boshqalar aks ettiriladi.
2) 9420-«Ma’muriy xarajatlar» schyotida korxonani boshqarish bo'yicha xarajatlar, boshqaruv xodimlarining mehnat haqi xarajatlari, umumboshqaruv ahamiyatiga molik asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari, umumxo'jalik ahamiyatidagi binolarning ijara to'lovlari va boshqa xarajatlar hisobga olinadi.
3) 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyotida kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari, axborot, auditorlik va maslahat xizmatlari uchun to'lov xarajatlari, ish haqi hisoblashda hisobga olinmaydigan kompensatsiyalash va rag'batlantirish ahamiyatiga molik to'lovlar, bank va depozitariya xizmatlarining to'lovlari, zararlar, jarimalar, penyalar va boshqa opertsion faoliyat jaryonida vujudga keladigan, ishlab chiqarish jarayoni, moliyaviy faoliyat va favqulodda xarajatlar moddalarining belgilari bo'lmagan boshqa xarajatlar aks ettiriladi .
4) 9440-«Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari» Nizomning 2.4.-bo'limida keltirilgan kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari aks ettiriladi. Ushbu schyotda hisobot davri davomida yig'ilgan xarajatlar to'g'risidagi axborot balansdan tashqari 012-«Kelgusi davrlarda soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlar» schyotining debetiga yoziladi
9400-Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarning korrespondentsiyalanuvchi schyotlari, Nizom tartibini, ya’ni ishlab chiqarish bilan bevosita aloqador bo'lgan xarajatlarning mahsulot tannarxini tashkil qilishini, xo'jalikning funktsional faoliyatini ta’minlash bilan bog'liq xarajatlarning esa tannarxga hisobdan chiqarilmasligini amaliy isbotlamoqda. Mazkur hisob “Direct-costing” qoidalariga asoslangan «Kisqartirilgan tannarx» tizimini ifodalaydi. Fikrimizcha, xo'jalikning mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, shuningdek doimiy faoliyat jarayonini ta’minlovchi xarajatlarning davr xarajatlari sifatida aks ettirilishi va faqat moliyaviy natijalar hisobidan qoplanishidan asosiy maqsad -ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxining sun’iy o'sishini cheklashga qaratilgandir. Chunki, birinchidan, davr xarajatlarini tashkil qiluvchi moddalar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq emas; ikkinchidan, mazkur xarajat elementi moddalarining aksariyat qismi chegaralanmagan xarajatlar guruhlarini tashkil qiladi (belgilangan iqtisodiy ko'rsatkichlarga nisbatan), agar xarajat moddalari mahsulot tannarxiga hisobdan chiqarilganda, ortiqcha maqsadsiz sarflarning yuzaga kelishiga imkon tug'ilishi mumkin edi va mahsulot tannarxi nazoratsiz oshishiga sharoit yaratilar edi; uchinchidan, mablag'larni oqilona sarflash nuqtai nazaridan, davr xarajatlarining bevosita moliyaviy natija hisobidan qoplanganligi bois, xo'jaliklar ularni maksimal tejashga intilishadi.

Xulosa
Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar qatorida munosib o'rin egallash, milliy mahsulotlarimizning jahon bozorlaridagi raqobatdoshligini ta’minlash, shu asosda eksport hajmini sezilarli darajada oshirish mavjud soha va tarmoqlarni texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash asosida modernizatsiyalashni taqozo etadi. Ayni paytda, jahon bozoridagi ehtiyoj va talabning o'zgarishini hisobga olgan holda iqtisodiyotimiz tarkibiy tuzilmasini takomillashtirib borish, bu maqsadda yangi, zamonaviy tarmoqlarni barpo etish va jadal rivojlantirish lozim bo'ladi.
Barqaror faoliyat yuritishni ta’minlash, korxonalarda ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish hamda ular to'g'risidagi axborotlar paketini shakllantirishda kombinatlarning amalga oshirayotgan xarajatlari natijaviyligi hamda u haqdagi ma’lumotlar manbai sanalgan buxgalteriya hisobi muhim belgilovchi omil hisoblanadi. Ayniqsa, moliyaviy natijalarga bevosita ta’sir hususiyatiga ega bo'lgan xarajat guruhlari tarkibidagi davr xarajatlari elementining buxgalteriya hisobini xalqaro standartlar doirasida shakllantirish, korxonalarda ishlab chiqarish sohasi hisobot tizimini jahon tartib-qoidalariga moslashtiradi.
Jumladan, ishlab chiqarish korxonalarining davr xarajatlari hisobini takomillashtirish, moliyaviy natijalarga ta’sirini imkon qadar aniqlashtirish hamda hisob tizimini rivojalantirishda hal qilinishi lozim bo'lgan bir qancha masalalar mavjulligi ilmiy tadqiqot jarayonida aniqlandi va ularning echimi bilan bog'liq bir necha nazariy va amaliy xulosalar olindi. Ular quyidagilardan iborat:
Hamdo'stlik davlatlari hamda mamlakatimiz iqtisodchi olimlarining fikrlari tahlil qilingan holda, «Xarajatlar», «Aktivlar», «Majburiyatlar» tushunchasining mazmun-mohiyatini kengroq ochib berish maqsadida, ularni quyidagicha ta’riflash tavsiya qilindi:
Xarajat-foydali natijalarga erishish matssadida, aktivlarni sarflash xisobiga xususiy kapital miqdorining vaqtincha kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarni yuzaga kelishidir.
Aktivlar -korxona ixtiyoridagi moddiy va nomoddiy ko'rinishga ega bo'lgan barcha boyliklar jamg'armasidir.
Majburiyatlar-mavjud sanagacha bo'lgai davrlarda korxonaning barcha qarzlari, ularning qoplanishi natijasida mablag'larning sarflaiishi ko'rinishida manfaatlarning qisqarishidir.
«Foyda» tushunchasining «Daromad» va «Tushum» tushunchalaridan farqli jihatlari aniq aks ettirlib, unga alohida quyidagicha tarif berildi: Foyda -bu daromadlar va xarajatlar fartslanishidagi ijobiy (musbat) natijaviylikdir.
.«Zarar» tushunchasining mazmuni ochib berildi va quyidagicha ifodalandi: Zarar -bu aktivlarning kelgusida hech qaiday ijobiy natijaviylik keltirmaydigan isrofga yuz tutishidir.
MXXSlari talablaridan kelib chiqib hamda MDH, G'arb va mamlakatimiz iqtisodchi olimlarining fiklari keng tahlil qilinib, «Davr xarajatlari» tushunchasini quyidagicha ta’riflash tavsiya qilindi:
«Davr xarajatlari-maxsulot tannarxini tashkil qilmasdan, balki takror ishlab chiqarish jarayoii faoliyatini tashkiliy hosil qilish, uzluksizligiii ta’minlash, boshqarish va korxonani umumiy tartibga solib turish bilan bog'liq asosiy funktsiyalarni doimiy bajarish tusidagi hamda hisobot davri yakunida to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy natija xisobidai qoplanadigan sarflardir».
Korxonalarda ma’muriy xodimlar ish haqi hisobi va uni hisoblash tizimi mavjud maxsus avtomatik programma (1S; Info-Buxgalter, BEM)larda yuritilishi nazarda tutilmagan. Shuning uchun, ko'pgina tashkilotlarda hisob tizimi avtomatlashtiriligan tarzda yuritilsada, ish haqi hisobi, ayniqsa soliqlar va ularga tenglashtirilgan ushlanmalar hisob-kitobi qo'l mehnatiga asoslangan. Ushbu hisob tizimini takomillashtirish maqsadida Windows» opretsion tizimining «Microsoft Exsel» programmasi bo'yicha elektron hisoblash formasi taklif qilindi. Ushbu formaga xodimning ishlagan kunlari, bir soatlik ish haqi va ish haqining minimum darajasi to'g'risidagi ma’lumotlar kiritiladi. Qolgan tahliliy hisobkitoblar avtomat bajariladi.
Mavjud amaldagi buxgalteriya hisobi tizimi, jahon amaliyotida keng qo'lanilayotgan «Qisqartirilgan tannarx» («Direct-costing») qoidalariga asoslangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risida»gi Nizom asosida yuritilib, bunda ishlab chiqarish xarajatlarining mahsulot tannarxiga kiritilishi va davr xarajatalrining (hisobot davri oxirida) moliyaviy natijalar hisobidan qoplanishi nazarda tutilgan. Mazkur qoidalar asosida tuziluvchi hisobot shakllari tashqi foydalnuvchilar uchun maqbuldir. Lekin, ushbu hisob tizimi boshqaruv uchun: baho siyosatini yuritishi; mahsulot rentabelligini aniqlash kabi masalalarda zarur bo'lgan ma’lumotlarni etkazib berishga asoslanmagan. Buning uchun buxgalteriya hisobi tizimida «To'liq tanarx» haqida ma’lumotlar beruvchi jarayonni shakllantirish lozim.
Korxonalarda MXXSlari qoidalariga asoslanib, mol-mulk solig'ini to'laligicha 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti tarkibida emas, balki mazkur mol-mulkning ishlab chiqarishga aloqador qismiga mos ulushini 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotiga olib borish taklif qilindi.