Mundarija. Ilk yoshdagi bolalar psixologiyasi

Kichik maktab yoshidagi щыuvchilarning aыliy rivojlanishi.
Maktabga kelish arafasida bolaning suz boyligi turli masalalar buyicha uz fikrining bayen eta oladigan darajada ortadi. Agar uz yoshdagi normal rivojlanayetgan bola щz nutkida 500-600 suzni ishlatsa, olti yeshli bola 3000-7000 suzni ishlatadi. Boshlangich sinf yeshidagi bolalar nutki asosan ot, fye’l, sifat, son va boglovchilardan iborat buladi. Bu yeshdagi bolalar uz nutklarida kaysi suzlarni ishlatgan ma’kul-ku, kaysilarini ishlatish mumkin emasligini farklay oladilar. 6-7 yeshli bola uz jumlalarini murakkab grammatik tizimda tuza oladi.Bola butun bolalik davrida nutkni jadal ravishda egallab borib nutkni uzlashtirish ma’lum bir faoliyatga aylana boradi. 7-9 yeshli bolalarning uziga xos yana bir xususiyati borki bola nutkda fakatgina uz fikrini bayon etibgina kolmay, balki uz suxbatdoshining dikkatini uziga jalb kilish uchun xam gapiradilar.
Bu davrda yozma nutk xam shakllanishini boshlaydi. Yezma nutk jumlalarni tugri tuzish va suzlarni xam tugri yezishga ma’lum talablar kuyilganligi bilan xarakterlanadi. Bola suzlarni kanday eshitgan bulsa, shundayligicha yezilmasligini bilishi, ularni tugri talaffuz etishga va yezishga urganishi zarur. Yezma nutk egallash asosida bolalarda turli tekstlar xakida ma’lumot xam yuzaga keladi. Bu davrda yezma nutk endi shakllana boshlagani bois bolada xali uzi yezgan fikrlarni suz va xarflarni nazorat etish malakasi xali juda kam. Lekin unga ijod kilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustakil ijodiy ish maktab yeshidagi ukuvchida berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniklash. fikrini bayen etish uchun material tuplash, asosiysini ajratib olish ma’lum ketma-ketlikda materialni bayen etish, reja tuzish malakasi yuzaga keltiradi. Jumlalarni tugri tuzish, aynan mazmunga tugri keladigan suzlarni topish va ularni tugri yezish xam, tinish belgilarini tugri kuyish, uz xolatlarini topa olish, tugrilay olish xam akliy rivojlanishining kursatkichlaridan xisoblanadi.
O‘qish faoliyati kichik maktab yeshidagi ukuvchining akl-idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, eslab kolish, esga tushurish imkoniyatlarini rivojlish uchun muxim shart-sharoitlar yaratadi, xisoblash malakalarini shakllantiradi. Mazkur ta’lim jarayenida ularning bilimlari kulami kengayadi, bilimga kizikishlari ortadi, ijodiy izlanish kobiliyati rivojlanadi, ularda tafakkurning faolligi, mustakilligi ortadi, akliy imkoniyatini ishga solish vujudga keladi. Mazkur yeshdagi bolalar uz idroklarining anikligi, ravonligi, utkirligi bilan boshka yesh davrdagi insonlardan keskin fark kiladi. Ular xar bir narsaga berilib, uta sinchkovlik bilan karashlari sababli idrokning muxim xususiyatlarini uzlashtirish imkoniyatiga ega buladilar.
7-10 yeshdagi ukuvchining idroki.uning xatti-xarakati, uyini va mexnat faoliyati bilan bevosita boglikdir. Ukuvchi uzining extiyeji, mayli, kizikish va intilishi turmushi sharoitiga mos, shuningdek ukituvchi tavsiya etgan narsalarni idrok kiladi.
Maktabga birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligini, ularni makonda joylashishini bilish bilan birga ularni takkoslay oladi. Maktabda muvaffakiyatli ukish uchun bola sensor rivojlanganlik darajasini yukori bulishi juda muxim. Maktab yoshiga kelib normal rivojlanayetgan bola rasm va suratlar real xayetni aks ettirayetganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun xam surat va rasmlarda nimalar aks etganini real xayotga takkoslagan xolda bilishga xarakat kiladilar. Bola rasmlarda atrof-xayotdagi narsalarni kichiklashtirib tasvirlanganligini anglay biladilar. Bu tasvirlar bolalarda estetik va badiiy didni rivojlantiradi. Chunki bola shu rasmlar orkali olam guzalligini turfa ranglardan iborat ekanligini anglaydi, ajratadi va uz munosabatini bildira oladi.
Tafakkurning rivojlanishini kichik maktab yoshidagi bola psixikasining soglomligida uning bilish faolligida kurish mumkin. Bolaning kizikuvchanligi asosan atrof-olamni bilish, urganishiga karatilgan buladi. Bola uynab turib olam sir-sinoatlari, sabab-xodisalari va bogliklaridan xabardor bulishga intiladi. Masalan, bola uzi mustakil ravishda kanday predmetlar suvda chukishi, kaysilari esa suzishini tadkik kila oladi. Bola akliy munosabatlarda faol bulsa, u shunchalik kup savol beradi va bu savollar asosan xilma-xil buladi. Bolani kor, yomgir kanday yogishi, kuyosh kechasi kayerda bulishi, mashina kanday kilib yurishi, yerdan osmongacha necha kilometr ekanligini bilish juda kiziktiradi. Bu ularning juda kup asosan « Nima uchun? », « Kanday kilib? », « Nima orkali? » savollariga javob olishga karatilgan buladi. Bu yoshdagi bolalar asosan uzlari kurib turgan narsa xakida chukurrok fikr yurita oladilar
Demak, kichik maktab yoshidagi bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir.
6-10 yoshli bola albatta mantikiy xam fikrlay oladi, lekin bu yosh asosan kurganlariga tayanib taolim olishga senzetiv bulgan davr xisoblanadi. Suzsiz bugungi jamiyatimizda bolalarning akliy rivojlanishi yangi bilimlarni tuzilish tipiga xam boglik bulib, ular maolum darajada shakllangan kattalar tomonidan tuziladi. Chunki intellektual rivojlanish ijtimoii omillar bilan belgilanadi - individ ijtimoiy munosabatlar bilan uzgaradi. Bolaning maktabda muntazam - ravishda ukishga utishi uning atrof-xayotdagi narsa-xodisalarga nisbatan fikrini va munosabatlarini uzgarishiga olib keladi. Kichik maktab yeshdagi ukuvchilarning tafakkuri mantikiy fikrlash, muloxaza yuritish, xukm va xulosa chikarish, takkoslash taxlil kilishning turli usullarini kullashdek uziga xos xususiyatlari bilan maktabgacha yeshdagi bolalardan va usmirlardan fark kiladi. Taolim jarayenida tafakkur operasiyalariga, mustakil fikrlashga щrgatish kichik maktab yeshdagi ukuvchilarni kamol toptirishning garovidir.
Ukuv faoliyat psixik funksiyalarni yukori rivojlanganlik darajasini talab etadi. Bolaning dikkati,xotira va tasavvuri mustakil tus ola boshlaydi. Lekin odatdagi xolat va vaziyatlarda bolaga uz psixik funksiyalarini yukori darajada tashkil etish xali birmuncha kiyinrok.
6,7-10,11 yoshli bolalar bilish jarayonlaridagi ixtiyoriylik irodaviy zurikish asosidagina, bola uzini atrofdagilarning talabi yoki shaxsiy xarakati intilgandagina yuzaga kelishi mumkin.
Boshlangich sinf ukuvchilarida dikkatni irodaviy zur berish bilan boshkarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi bulmaydi. Buning asosiy sababi ularda ixtiyeriy dikkatning kuchsizligi va bekarorligidir. Bolalarda ixtiyersiz dikkat kщproы rivojlangan buladi. Boshlangich sinf ukuv materiallarining yakkolligi, yerkinligi, jozibadorligi, ukuvchida beixtiyer xis-tuygular uygotadi, irodaviy zurikishsiz, osongina fan asoslarini egallash imkonini beradi. 1 -2 sinf ukuvchilari dikkatining uziga xos xususiyatlaridan biri uning yetarlicha barkaror emasligidir. Shuning uchun xam ular dikkatlarini muayyan narsalarga karata olmaydilar va diыыat oboyektda uzok tura olmaydi.
Ta’lim jarayeni kichik maktab yeshdagi ukuvchilarning ixtiyeriy, barkaror, mustaxkam, kuchli, faol ongli dikkatni rivojlantirishga kulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayenida mustakil akliy mexnat kilish, misol-masalalar yechish, mashklar bajarish, takrorlash irodaviy zur berish jarayonida ixtiyeriy, ongli dikkat tarkib topadi.
Bu yoshdagi bolada ixtiyeriy dikkatni jamlash, tashkil kilish, zarur bulsa uni taksimlash, ongli ravishda boshkarish ukuvi shakllana boshlaydi.Kichik maktab yoshidagi bola maolum darajada uz faoliyatini uzi mustakil rivojlantira oladi. U uz rejasini, u yoki bu ishni kanday ketma-ketlikda bajarishini suz bilan ifodalab bera oladi. Rejalashtirish suzsiz bolaning dikkatini tashkil eta oladi va rivojlantiradi. Ularda ixtiyorsiz dikkat ustunlik kiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalar suzsiz uz dikkatlarini intellektual masalalarga karata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy kuchni va yukori motivasiyalarni tashkil etilishini talab kiladi
Bolaning xayeli tevarak-atrof taasurotlari, tasviriy san’at asarlarini yetarli darajada aks ettirishda vujudga keladi. Obrazlar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib щыuvchilarda xayol paydo buladi.