Мундарижа: кириш боб. Институтлар ва уларнинг жамият ривожланишидаги роли

БОБ. РАСМИЙ ВА НОРАСМИЙ ТУЗИЛМАЛАР. УЛАРНИНГ ТАШКИЛОДАГИ ЎРНИ

1. 
   Ташкилотларда ижтимоий гуруҳларнинг табиати
   

Шахслар жуда камдан-кам ҳолларда бошқалардан ажратилган ҳолда ишлайди. Бу фақат алоҳида ҳолатларда, ходим фақат ташкилотнинг юқори раҳбарияти томонидан назорат қилинадиган қатъий индивидуал вазифани бажарганда, ташқи муҳит билан автоном алоқада бўлганда ва асосан мустақил равишда қарор қабул қилганда содир бўлиши мумкин.
Бироқ, ташкилий фаолият жараёнида юзага келадиган вазиятларнинг аксарияти гуруҳ муносабатларини тавсифлайди. Ташкилотлардаги гуруҳлар синергия еффектининг асосидир ва, қоида тариқасида, ташкилот аъзолари ўзларининг ижтимоий гуруҳдан ташқаридаги фаолияти ҳақида ўйламайдилар. Ташкилотнинг ўзига хос хусусияти шундаки, унда ишлаш ҳар доим гуруҳлар ёки жамоалар ичида амалга оширилади. Шу билан бирга, ушбу ташкилот томонидан бажариладиган ишларнинг хусусиятлари муҳим емас.
Ижтимоий гуруҳларнинг таърифлари жуда кўп. Хусусан, гуруҳлар шахсларнинг уларга тегишли бўлиш ҳисси, бажарилган гуруҳ функцияларининг бирлиги ва бошқалар билан белгиланади. Аммо бу таърифлар ижтимоий гуруҳларнинг моҳиятини деярли очиб бера олмайди. Ижтимоий гуруҳ ўзининг енг умумий шаклида гуруҳнинг ҳар бир аъзосининг бошқаларга нисбатан умумий умидлари асосида маълум бир тарзда ўзаро таъсир қилувчи шахслар тўплами сифатида тавсифланиши мумкин. Ушбу таъриф ташкилотдаги бир қатор шахсларни ижтимоий труппа деб ҳисоблаш мумкин бўлган иккита муҳим шартни акс еттиради:
1) гуруҳ аъзолари ўртасида барқарор ўзаро таъсирларнинг мавжудлиги;
2) гуруҳнинг бошқа аъзоларига нисбатан труппанинг ҳар бир аъзосининг умумий тахминларининг мавжудлиги, бу уларнинг хатти-ҳаракатларини ижтимоий назорат қилиш имконини беради.
Шу билан бирга, ташкилотлардаги ижтимоий гуруҳлар бир қатор ўзига хос хусусиятларга ега, уларга қуйидагилар киради:
* аниқ белгиланган гуруҳ аъзолиги, гуруҳга тегишлилик ҳисси ва чегаралари ва унинг ташкилотдаги ўрни;
* гуруҳ онги, бу биринчи навбатда фақат ушбу гуруҳга хос бўлган ижтимоий нормаларнинг тўғрилиги ва мақсадга мувофиқлигини тан олиш, шунингдек, ушбу нормаларнинг ташкилот маданияти нормалари билан боғлиқлиги билан боғлиқ;
* аниқ тушунилган мақсадлар ташкилотдаги гуруҳнинг зарурий хусусиятидир, чунки ташкилотнинг ўзи мақсадли гуруҳдир;
* гуруҳ аъзолари ўртасидаги ўзаро боғлиқлик, бу фақат умумий мақсадларга еришишга қаратилган биргаликдаги фаолият жараёнида пайдо бўлиши мумкин;
* шахсларнинг гуруҳнинг бир қисми сифатида ҳаракат қилиш қобилияти, гуруҳ раҳбарларини тан олиш ва ижтимоий кескинлик ва низоларсиз ўзаро муносабатлар;
* ходимнинг ташкилотдаги ўрни, яъни унинг мақоми ва мавқеи билан белгиланадиган аниқ белгиланган гуруҳ ролларининг мавжудлиги.
Умуман олганда, замонавий ташкилот-бу бошқарув органи томонидан амалга ошириладиган барча таркибий бўлинмаларнинг саъй-ҳаракатларини аниқ мувофиқлаштириш асосида қурилган мураккаб организм. Ташкилотнинг фаолияти махсус, ташкилий муносабатлар тизимига, ташкилотнинг ҳар бир аъзоси томонидан рол талабларини аниқ белгилаш ва бажаришга асосланади.
Кўпгина тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ташкилотдаги алоҳида гуруҳ аъзоларининг хатти-ҳаракатларига гуруҳ катта таъсир кўрсатади. Ташкилот раҳбарлари гуруҳнинг умумий мақсадларга еришиш йўлида янада самарали ҳаракат қилишига ёрдам бериш учун гуруҳ босими мавжудлигини тушунишлари керак.
Гуруҳдаги биргаликдаги фаолият алоҳида ходимларнинг хатти-ҳаракатларига шакллантирувчи таъсир кўрсатиши мумкин. Гуруҳнинг бир қисми бўлиш зарурати ўз мақсадлари ва умидларининг гуруҳ мақсадлари билан ўзаро боғлиқлигига олиб келади, бу эса гуруҳнинг алоҳида аъзоларининг хатти-ҳаракатларини ўзгартириши мумкин. Масалан, доимий равишда кечикадиган ходим, агар у аниқлик қадрланадиган гуруҳда ишласа, вақтдан самарали фойдаланиш қобилиятини ривожлантириши мумкин. Қандай бўлмасин, гуруҳ ушбу ходимга уни гуруҳнинг қадриятларига риоя қилишга мажбур қилиш учун босим ўтказишга ҳаракат қилади ва охир-оқибат ҳатто доимий қоидабузарни ўз сафидан чиқариб ташлаши мумкин.
Ташкилотдаги гуруҳлар ўз фаолиятининг мазмуни ва йўналиши билан ажралиб туради. Гуруҳ аъзолари фаолиятининг мазмунини аниқлашнинг турли усуллари мавжуд. Масалан, гуруҳ аъзолари ўзаро таъсир қилади, дейишимиз мумкин; умумий мақсадга ега; бир-бирлари ҳақида билиш.
Бу таъриф бир қарашда жуда қониқарли бўлиб туюлиши мумкин, гарчи уни барда ичадиган ўнлаб одамларга ҳам қўллаш мумкин... эҳтимол, қуйидаги таъриф янада оқилона: гуруҳ-бу ўзларини қандайдир мақсадга ега бўлган гуруҳ сифатида қабул қиладиган одамларнинг ҳар қандай тўплами. Шундай қилиб, барда ўнлаб одамлар ҳам қандайдир хавф билан таҳдид қилсалар, гуруҳга айланиши мумкин. Одамлар одатда ўзларининг хусусиятларини ривожлантирадиган кичик гуруҳларга бирлашишга мойилдирлар; бу ном, ҳудуд, маросимлар ва ҳоказоларда акс етиши мумкин.

2.