Mundarija: kirish bob tarjimaning stilistik muammolari

2.2 Badiiy va ilmiy tarjima xususiyatlari
Badiiy asarni tarjima qilish uchun tilning lug’at boyligi, chunonchi sinonim va omonimlar, kasb-hunar atamalari, shevaga xos, eskirgan va vulgar so’zlar, erkalash va kichraytirish, qochiriq, maqol, matal va iboralarni hamda so’zlarning musiqiyligiyu, ohangdorligini, ko’p ma’noliligini, tilning talaffuz me’yorlarini, mubolag’a va kichraytirish xususiyatlari, hazil mutoyiba shakllarini bilish zarur. Badiiy tarjimani ilmiy tavsiflash shundan iboratki, bunda so’zni so’z bilan emas, balki ma’noni ma’no bilan, obrazni obraz bilan, yumorni-yumor bilan berish muhim ahamiyatga egadir. Badiiy tarjimaning boshqa turdagi tarjimalardan farqi shundaki, so’z, jumla yoki butun bir asarni to’g’ri o’girish kifoya emas. Bunda tarjimon ham san’atkor bo’lishi lozim.
Tarjima jarayonida ikki til birliklarining tarjimaviy, lug’aviy uyg’unligi emas, balki matndagi funktsional, kommunikativ mosligi muhimdir. Agar bu funktsionallik va kommunikativlikka e’tibor berilmay tarjimon tomonidan asliyatdagi birlikning lug’aviy ma’nosi berilsa, tarjima tilida so’z ifodalagan stilistik va kommunikativ ma’no buziladi. Jumla o’zbek tili adabiy til normalariga mos kelmay g’aliz va to’mtoq, fikr yakunlanmaganday jaranglaydi. Asliyatdagi so’z va iboralarni umumxalq adabiy tilida qabul qilinmagan so’zlar bilan o’girish tarjima tilini kambag’allashtirishga, badiiy ifodadorlik darajasiga salbiy ta’sir qiladi.
Bаdiiy matni tarjima qilish jarayonida realiyalarning o’ziga xos xususiyatlari va me’yordan chetdan chiqmaslik hamda ma’noning аsliymоnаnd tаlqin etilishi ko’p jihаtdаn uning tаrkibidаgi оbrаzli hаmdа his-hаyajоn ifоdаsi uchun qo’llаnilgаn lisоniy vоsitаlаrning ijоdiy tаlqin etilishigа bоg’liqdir.
Bundаy tаrjimа tarjimondan ko’pinchа аsliyat tili vоsitаlаrini mоddiy jihаtdаn аniq аks ettirishni emаs, bаlki mаzkur vоsitаlаr yordаmidа ifоdа etilgаn uslubiy vаzifаlаrni, his-hаyajоn оhаngini оnа tili birliklаri vоsitаsidа qаytа yarаtishni tаlаb qilаdi. Til birliklarining adabiy shaklda me'yorlashuvida badiiy adabiyot va badiiy tarjimaning o'rni ham alohida ekan. Badiiy ijod jarayonida shoir va yozuvchilar o'z fikr va hissiyotlarini boshqa ijodkorlardan farq qiladigan, favqulodda asl ifodalarda berishga intiladilar.
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan xulosa qilish mumkinki, tarjimon o’zbekcha milliy realiyalarni ingliz tiliga o’girishda transliteratsiya usulidan ham, tarjima va izohlash usullaridan ham unumli foydalansa va o’z ishini muvaffaqiyatli amalga oshirsa badiiy matn tarjima uslubi to’g’ri bajarilgan bo’ladi.
Har bir tilni o’raganishda, birinchi navbatda, o’z ona tilini bilish lozim. Ana shu nuqtai nazardan biz avvalambor, o’zbek tili misollari orqali tarjimadagi qo’llanilgan uslublarni ko’rib chiqamiz.
Insonning ma’naviy kamolotga yetishida, madaniy va ma’rifiy yuksalishida ona tilining o’rni nihoyatda muhim hisoblanadi. Til milliy madaniyat va ma’naviyatning ko‘zgusidir.
Til o’tgan avlodlar tajribasi, bilimlari natijalarini kelgusi avlodlarga yetkazuvchi ko‘prik hamdir. Kishilar hayot tajribalari va ilmiy yutuqlarini yozib qoldiradilar va ular avloddan-avlodga o’tib, boyib, rivojlanib boradi. Bu tilning ma’rifiy ahamiyatidir.
Insoniyat tarixida dastlab og’zaki nutq yagona aloqa quroli bo’lib xizmat qilgan. Yozuv paydo bo’lgach, odamlar og’zaki va yozma nutqdan foydalanganlar.Tarjima- matnning ma’nosini bir tilda (asl til) talqin qilish va boshqa tilda yangi ekvivalent matn yaratish (til tarjimasi) bo’yicha faoliyat sanaladi.
Badiiy tarjima faoliyat sifatida o’ziga xosdir adabiy ijod, bu jarayonda bir tilda yozilgan asar boshqa tilda, muallif matniga iloji boricha yaqin, uning barcha nuanslarini uzatish bilan qayta tiklanadi. Shunga ko’ra, biz bu jarayonning natijasini asl tilda yozilgan va tarjima tili yordamida qayta yaratilgan adabiy asar deb hisoblaymiz.Slovakiya olimi F. Mikoning fikriga ko’ra, “tarjima - adabiy asarning mavjud bo’lish shakllaridan biri”. Albatta, bu holda gap badiiy tarjima haqida ketmoqda. Tarjimalar adabiy asarlar o’quvchi tomonidan asl asarlar sifatida qabul qilinadi.
Badiiy tarjimada bir qator o’ziga xos xususiyatlar yashiringan va ular quyidagilar hisoblanadi.
Badiiy tarjimaning mohiyati shundan iboratki, bu asl nusxani kompensatsiyali qayta talqin qilishdir, bu mutlaq aniqlikni talab qilmaydi, masalan, uni texnik tarjimadan ajratib turadi. Badiiy asarning ideal tarjimasi, odatda, tarjimon turli xil tarjima variantlarini qidiradi, tarjima o’zgarishlaridan keng foydalanadi va ularni mohirlik bilan boshqaradi, go’yo o’ziga xos ijod bilan shug’ullanadi, matnni boshqa tilda qayta yaratadi. Binobarin, badiiy asar tarjimoni ijodiy xarakterga ega bo’lishi kerak, u muallifning asosiy g’oyasini to’liq anglash qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Kirish qismida ta’kidlaganimizdek, tarjimon muallifning soyasida qolishi, iloji boricha muallifning uslubini saqlab qolishi va hech qanday holatda asl nusxaning asosiy ma’nosini buzmasligi kerak. Shunga ko’ra, qiyinchilik ortiqcha erkinlik va haddan tashqari literalizm o’rtasidagi muvozanatni saqlash qobiliyatida yotadi, bu ham asl uslub va xabarga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Badiiy tarjimaning navbatdagi xususiyati - bu asarning asl nuanslari bilan bog’liqligi, masalan, iboralar, frazeologik birliklar, so’zlar va boshqa turg’un iboralar, ularning so'zma –so’z tarjimasi asl nusxaning semantik yukini to’liq yoki qisman aks ettirmaydi. Tarjimon so’zlar bilan shug’ullanadi, turli xil o’zgarishlarni qo’llaydi, bu badiiy tarjimada oson emas.
Badiiy tarjimaning uchinchi xususiyati uning shaxsiy xarakteri, ya’ni, badiiy adabiyotning ideal tarjimasini faqat o'ziga xos adabiy sovg’aga ega bo'lgan tarjimon amalga oshirishi mumkin. Odatda, bunday tarjima jarayonida, avval aytib o’tilganidek, asl tarjimaning to’g’riligi muhim emas, balki kitobni o’qiganidan keyin oluvchining his –tuyg’ulari, fikrlari va taassurotlari muhim. Ular xuddi asl nusxasi o’qilganidek bo’lishi kerak.
Tarjima qilishda asosan nutq uslublarining badiiy uslubi qo’llaniladi. Lekin badiiy uslubda nutq uslubining boshqa turlari ham namoyon bo’ladi ya’ni ilmiy uslub, publitsistik uslub, so‘zlashuv uslubi, rasmiy-idoraviy uslublarning elementlarini payqashimiz mumkin.
Shuning uchun ham badiiy uslubni aralash uslub ham deb atashadi. Badiiy uslub tilga asoslanadigan, adibning xarakteri, dunyoqarashi, bilimi va hayotiy tajribasini o’zida aks ettiradigan, jilolangan uslubdir.
Badiiy uslub o’quvchida estetik zavq uyg’otadi. Demak, badiiy uslub orqali ro’yobga chiqqan nutqlarning voqea-hodisa haqida axborot berish (kommunikativ vazifani bajarish)dan tashqari, kitobxonga ta’sir qilish (ekspressiv) vazifani ham bajaradi.
“Tarjimon asl nusxani bo’yoqlarga bo’yamasligi, unga qo’shimchalar kiritmasligi yoki tarjima qilinishi qiyin bo’lgan joylarini qisqartirmasligi, qahramonga sun’iy ravishda milliy ust-bosh kiygizmasligi kerak.Tarjimada haqiqatdan ham milliylikni unutish kerak emas, lekin o’zidan ham qo’shimchalar qo’shilishi bu asliyatdagi matning o’zgarib ketishiga olib keladi.
Asliyat matnda har bir xalqning milliy kiyimlari, urf-odatlari, qadriyatlari, milliy o’ziga xos so’zlari, personajlarning ismlari keltirilgan bo’ladi. Bu milliylikni o’zgartirib, unga qo’shimchalar qo’shish tarjima qilinayotgan asarga nisbatdan hurmatsizlikni namoyon qiladi.
Har bir tilni o’raganishda, birinchi navbatda, o’z ona tilini bilish lozim. Ana shu nuqtai nazardan biz avvalambor, o’zbek tili misollari orqali tarjimadagi qo’llanilgan uslublarni ko’rib chiqamiz.
Insonning ma’naviy kamolotga yetishida, madaniy va ma’rifiy yuksalishida ona tilining o’rni nihoyatda muhim hisoblanadi. Til milliy madaniyat va ma’naviyatning ko‘zgusidir.
Til o’tgan avlodlar tajribasi, bilimlari natijalarini kelgusi avlodlarga yetkazuvchi ko‘prik hamdir. Kishilar hayot tajribalari va ilmiy yutuqlarini yozib qoldiradilar va ular avloddan-avlodga o’tib, boyib, rivojlanib boradi. Bu tilning ma’rifiy ahamiyatidir.
Insoniyat tarixida dastlab og’zaki nutq yagona aloqa quroli bo’lib xizmat qilgan. Yozuv paydo bo’lgach, odamlar og’zaki va yozma nutqdan foydalanganlar.Tarjima- matnning ma’nosini bir tilda (asl til) talqin qilish va boshqa tilda yangi ekvivalent matn yaratish (til tarjimasi) bo’yicha faoliyat sanaladi.Badiiy tarjima faoliyat sifatida o’ziga xosdir adabiy ijod, bu jarayonda bir tilda yozilgan asar boshqa tilda, muallif matniga iloji boricha yaqin, uning barcha nuanslarini uzatish bilan qayta tiklanadi. Shunga ko’ra, biz bu jarayonning natijasini asl tilda yozilgan va tarjima tili yordamida qayta yaratilgan adabiy asar deb hisoblaymiz.
Slovakiya olimi F. Mikoning fikriga ko’ra, “tarjima - adabiy asarning mavjud bo’lish shakllaridan biri”. Albatta, bu holda gap badiiy tarjima haqida ketmoqda. Tarjimalar adabiy asarlar o’quvchi tomonidan asl asarlar sifatida qabul qilinadi.
Badiiy tarjimada bir qator o’ziga xos xususiyatlar yashiringan va ular quyidagilar hisoblanadi.
Badiiy tarjimaning mohiyati shundan iboratki, bu asl nusxani kompensatsiyali qayta talqin qilishdir, bu mutlaq aniqlikni talab qilmaydi, masalan, uni texnik tarjimadan ajratib turadi. Badiiy asarning ideal tarjimasi, odatda, tarjimon turli xil tarjima variantlarini qidiradi, tarjima o’zgarishlaridan keng foydalanadi va ularni mohirlik bilan boshqaradi, go’yo o’ziga xos ijod bilan shug’ullanadi, matnni boshqa tilda qayta yaratadi.
Binobarin, badiiy asar tarjimoni ijodiy xarakterga ega bo’lishi kerak, u muallifning asosiy g’oyasini to’liq anglash qobiliyatiga ega bo’lishi kerak.Kirish qismida ta’kidlaganimizdek, tarjimon muallifning soyasida qolishi, iloji boricha muallifning uslubini saqlab qolishi va hech qanday holatda asl nusxaning asosiy ma’nosini buzmasligi kerak. Shunga ko’ra, qiyinchilik ortiqcha erkinlik va haddan tashqari literalizm o’rtasidagi muvozanatni saqlash qobiliyatida yotadi, bu ham asl uslub va xabarga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Badiiy tarjimaning navbatdagi xususiyati - bu asarning asl nuanslari bilan bog’liqligi, masalan, iboralar, frazeologik birliklar, so’zlar va boshqa turg’un iboralar, ularning so'zma –so’z tarjimasi asl nusxaning semantik yukini to’liq yoki qisman aks ettirmaydi. Tarjimon so’zlar bilan shug’ullanadi, turli xil o’zgarishlarni qo’llaydi, bu badiiy tarjimada oson emas.
Badiiy tarjimaning uchinchi xususiyati uning shaxsiy xarakteri, ya’ni, badiiy adabiyotning ideal tarjimasini faqat o'ziga xos adabiy sovg’aga ega bo'lgan tarjimon amalga oshirishi mumkin. Odatda, bunday tarjima jarayonida, avval aytib o’tilganidek, asl tarjimaning to’g’riligi muhim emas, balki kitobni o’qiganidan keyin oluvchining his –tuyg’ulari, fikrlari va taassurotlari muhim. Ular xuddi asl nusxasi o’qilganidek bo’lishi kerak.
Tarjima qilishda asosan nutq uslublarining badiiy uslubi qo’llaniladi. Lekin badiiy uslubda nutq uslubining boshqa turlari ham namoyon bo’ladi ya’ni ilmiy uslub, publitsistik uslub, so‘zlashuv uslubi, rasmiy-idoraviy uslublarning elementlarini payqashimiz mumkin.Shuning uchun ham badiiy uslubni aralash uslub ham deb atashadi. Badiiy uslub tilga asoslanadigan, adibning xarakteri, dunyoqarashi, bilimi va hayotiy tajribasini o’zida aks ettiradigan, jilolangan uslubdir.
Badiiy uslub o’quvchida estetik zavq uyg’otadi. Demak, badiiy uslub orqali ro’yobga chiqqan nutqlarning voqea-hodisa haqida axborot berish (kommunikativ vazifani bajarish)dan tashqari, kitobxonga ta’sir qilish (ekspressiv) vazifani ham bajaradi.“Tarjimon asl nusxani bo’yoqlarga bo’yamasligi, unga qo’shimchalar kiritmasligi yoki tarjima qilinishi qiyin bo’lgan joylarini qisqartirmasligi, qahramonga sun’iy ravishda milliy ust-bosh kiygizmasligi kerak”. Tarjimada haqiqatdan ham milliylikni unutish kerak emas, lekin o’zidan ham qo’shimchalar qo’shilishi bu asliyatdagi matning o’zgarib ketishiga olib keladi.

XULOSA
Tarjimaning stilistik muammolari, tarjima jarayonida asliyat matnning uslubini tarjima matnga o’tkazishda paydo bo’ladigan muammolarni anglatadi. Uslub, avtorning tilga xos bo’lgan vositalardan foydalanish darajasini va usulini aks ettiradi. Uslub matnning maqsadi, janri, shaxsiyati va tilga xos bo’lgan vositalarini o’z ichiga oladi. Uslub matnning ma’nosi va badiiy obrazlarini boyitib beradi.
Tarjimaning stilistik muammolari turli xil turlarda bo’lishi mumkin. Masalan, leksik, semantik, grammatik, frazeologik, stilistik va pragmatik uslubiy masalalar. Har bir turda tarjimaning asliyat matnning uslubini saqlab qolishi yoki tarjima matnga moslashtirishi yoki o’zgartirishi kerak. Bu usullarning har biri tarjima jarayonining shartlariga va maqsadlariga bog’liq bo’ladi.
Tarjimaning stilistik muammolari o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan matnlarni tarjima qilishda ham paydo bo’ladi. Masalan, badiiy asarlar, ilmiy maqolalar, rasmiy hujjatlar va boshqalar. Har bir matn turida avtorning uslubi o’ziga xos bo’ladi. Tarjimaning bu uslubni ongli ravishda tanlashi va qo’llashiga bog’liq holda tarjima matni asliyat matnning ma’nosi va uslubini aks ettirishi mumkin.
Tarjimaning stilistik muammolari til va madaniyatlar orasidagi farqlarni ham o’z ichiga oladi. Til va madaniyatlar orasida farqlar bo’lishi mumkin. Bu farqlar tarjima matni asliyat matndan farqlanishi sabab bo’ladi. Tarjimaning til va madaniyatning o’ziga xos mafhumlar, qadriyatlar, an’analar va obrazlarini solishtirishi va moslashtirishi kerak. Shuningdek, tarjimaning til va madaniyatning o’zaro ta’sirini va o’zgarishini ham kuzatishi kerak.
Tarjimaning stilistik muammolari lisoniy tafakkur faoliyatini ham talab etadi. Lisoniy tafakkur faoliyatini avtorning tilga xos bo’lgan vositalardan foydalanib yangi mavjudlik yaratishi hisoblanadi. Tarjimaning lisoniy tafakkur faoliyatini ta’minlovchi turli ko’rinishdagi omillar va ularni harakatga keltiruvchi mexanizmlar mavjud. Masalan, tarjimaning lisoniy ongi, voqelik idroki, uslub va vosita tanlovi, lisoniy faoliyati va boshqalar.
Tarjimaning stilistik muammolari tarjima jarayonida estetik ahamiyatini va go’zalligini ham oshiradi. Estetik ahamiyat tarjima matni asliyat matnning go’zallik qonuniyatlari asosida yaratilganligini anglatadi. Go’zallik qonuniyatlari tarjima matni asliyat matnning shakl va mazmunining uygunligi, harmoniyasi va ifodali bo’lishi hisoblanadi. Estetik ahamiyatini va go’zalligini oshirish uchun tarjimaning shakl va mazmunining uygunligini va harmoniyasini tekshirishi va ifodali bo’lishi uchun turli xil stilistik vositalardan foydalanishi kerak.
Tarjimaning stilistik muammolari tarjima nazariyasi va amaliyotining dolzarb mavzularidan hisoblanadi. Tarjimaning stilistik muammolari tarjima jarayonida til vositalarini tanlash va qo’llashda paydo bo’ladi. Tarjimaning stilistik muammolari turli xil turlarda bo’ladi. Tarjimaning stilistik muammolari o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan matnlarni tarjima qilishda ham paydo bo’ladi. Tarjimaning stilistik muammolari til va madaniyatlar orasidagi farqlarni ham o’z ichiga oladi. Tarjimaning stilistik muammolari lisoniy tafakkur faoliyatini ham talab etadi. Tarjimaning stilistik muammolari tarjima jarayonida estetik ahamiyatini va go’zalligini ham oshiradi.
Tarjimanda uslubiy masalalar tarjimachining uslubi, so'z tanlash, jumlalar tuzish, retorika va ko'ngillilikning to'g'ri ifodalashga oid muammolar yuzaga kelishi mumkin. Quyidagilarni uslubiy masalalar haqida ko'rsatish mumkin:
Tarjimachi matndagi so'zlarni to'g'ri tanlash, o'zbek tilining nuqsonli so'zlarini topish va ma'noni ifodalashda kerakli so'zlarni xususiy tanlashga intiladi. Uslubiy ravishda ifoda qilish uchun so'zlar va ifodalar to'g'ri tanlanishi katta ahamiyatga ega. Tarjimada jumlalar tuzish va ko'rsatkich so'zlarni to'g'ri joylashtirish muhimdir. Tarjimachi jumladagi izoh, mazmun va nuqtalarini to'g'ri aniqlovchi jumlalar tuzishga e'tibor berishi kerak. Uslubiy masalalar bu yo'lda jumlalar to'g'risidagi ma'noni muhokama qilish bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Tarjimada retorika usullari, mushtarakliklar, istifholar, inkishoflar va boshqa retorik usullar bilan ishlash zarur. Tarjimachi ma'noni ifodalashda etkaziladigan retorik vositalarni tushunishi va ulardan foydalanishga intilishi kerak.