Mundarija kirish I bob. Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi

2.2. Nodirshoh(Afshorlar) davlati inqirozi va siyosiy parokandalik
Afshorlarning sakkizinchi guruhi saljuqiylar davrida Eronning janubi-g'arbiy qismida joylashgan. Uning eng qadimgi rahbari Shomla taxminan Xuziston gubernatori bo'lgan. Safaviylar davrida Gunduzlu, Araslu va Alplu qabilalari bo'lgan bu afshorlar juda ko'p bo'lib, ular Kuh G'iluya (Kohg'iluya), Ram Hormoz, Davraq va Shushtarda yashganlar. Safaviylar davrida va Nodirshoh hukmronligi davrida Xuziston va Kuh Giluya, shuningdek Sayyid Abdulloh Shushtariy, Tadoshiya-Shushtariy kabi koʻplab hokimlar yetishib chiqdi. Lekin ular Lur va arab qoʻshnilari bilan ham tinimsiz Bu esa 1596-97-yillarda Kuh Giluyadagi Araslular va Gunduzlularning nomaqbul gubernatorga qarshi qo'zg'olonlari bilan yakunlandi. Shoh Abbos I tomonidan jazolash safari bilan yuborilgan Ollohverdixon qoʻzgʻolonni zoʻravonlik bilan bostirdi, bu jarayonda minglab qabila aʼzolarini qirgʻin qildi. 1005-yilgi qo'zg'olon Eronning janubi-g'arbiy qismidagi afshorlarni xavfli tarzda zaiflashtirdi. Ka'b arablari, Baxtiyoriylar va boshqa qabilalar o'zlari tanlagan yaylovlarni berish uchun ularga tobora ko'proq bosim o'tkazdilar, bu esa ko'pchilikning qochishiga sabab bo'ldi. Nodirshoh o'ldirilishidan keyin (1747) sodir bo'lgan anarxiya davrida Ka'b arablari Davraq mintaqasini egallab olishganda, Afshor hududlari yanada qisqardi. Xoziston va Kuh Giluyadan kelgan Afshor qochqinlari Kermanshoh viloyati va Ormiya tumaniga yo‘l oldilar. Bu yerda o‘sha hududdagi afshorlar orasida yaqin vaqtgacha Kuh Gelu degan urug‘ bor edi.¹ Bugungi kunda Eronning janubi-gʻarbiy qismida qolgan afshorlar shushtarlik Guduzlular va Kuh Giluyaning Ahaj Eri qabilasidan boʻlgan afshor urugʻidir. Shushtar afshorlari oʻsha shaharning Boleyti nomli kvartalida va unga yaqin boʻlgan baʼzi qishloqlarda yashaydi. Ular 250 ga yaqin oilani tashkil qiladi. Fors viloyatida afshorlarning ikkita kichik guruhi mavjud. Afshorlar, ehtimol, ikkinchi va boshqa turkiy koʻchmanchilar Fors general-gubernatori bilan kelishmovchilik natijasida 1830-yillarning boshlarida Kerman viloyatidagi Shirjonga vaqtincha koʻchib oʻtganlarida, qashqoʻylarga qoʻshilgan boʻlishi mumkin.² Ikkinchi afshor guruhi Afsār Ūšāgī deb ataladi va Fasaning Aynallu qabilasining urug'ini tashkil qiladi. Bu guruh Aynallular ortidan Eronning markaziy qismidan Forsgacha borganmi yoki 1830-yillarda Siryonda ham toʻplanganmi, nomaʼlum. Ammo, ehtimol, Forsga afsharlarning oldingi ko'chishi bo'lganm1498-99 yillarda Mansur begim Afshor Fors general-gubernatori etib tayinlanganda unga ba’zi afshorlar hamrohlik qilgan bo‘lishi mumkin. Har ehtimolga qarshi Alplu Afshor Qozerun hokimlari, Shoh Abbos I davridan boshlab qariyb 250 yil hukmronlik qilgan oʻz qabila mulozimlariga ega edi. Kerman viloyatida afshorlarning kamida uchta guruhi bor. Viloyatga birinchi afsharlar XV-XVI asrlarda qadam qo'ygan bo'lishsa kerak. Ular 1536—37-yillarda Shoh Tahmaspning Xurosonga qilgan toʻrtinchi yurishida qatnashadilar. Zand sulolasigacha Kermonda yana sakkizta afshor hokimi bo‘lgan. Ulardan ikkitasi, Yusufxon va Valixon, Shoh hukmronligining boshida qirchiboshi boʻlib xizmat qilgan. Kermonning afshor hokimlarining oxirgisi Shahrohxon, Nodirshoh vafotidan keyingi notinchlik davrida Kermonni egallab oldi. U Sistoniylar va Baluchlarni mag'lub etdi va o'n yil davomida janubi-sharqiy Eronda yarim mustaqil podshoh sifatida hukmronlik qildi. Ammo u 1758-59-yillarda Karim Xon Zand tomonidan tor-mor etilgan va o'ldirilgan. Kermon viloyatidagi afshor guruhlari Afshor va Jahonshohiylar. Ularning oqsoqollari bu guruh Eronning shimoli-g‘arbiy qismida paydo bo‘lganligini va Forsdagi Faso va Jahrom mahallalarida uzoq vaqt turgach, Kirmon viloyatiga kelib qo‘nim topganini da’vo qiladi. Ular Field eslatib o'tgan Zanǰān afshorlarining Jahonshahlu urug'iga aloqador bo'lishi mumkin. 1957-yilda ular 1200 ga yaqin oilani tashkil qilgan. Ular hali ham ko'chmanchi bo'lib, Sīrǰān shahrida yashaydilar.Yana bir qabila bu Afshor ‘Amuʼiylardir. Ularning oqsoqollari bu guruhni Nodirshoh tomonidan Ormiya viloyatidan Kermon viloyatiga koʻchirganini daʼvo qiladi. 1957-yilda ular 400 ga yaqin oilani tashkil qilgan. Uchinchi guruh esa Buchaqchilardir. Ularning oqsoqollari bu guruh bir vaqtlar Zanǰān va Rey afshorlariga qarashli bo'lgan va uni Nodirshoh Kermanga ko'chirgan deb da'vo qiladilar.¹ 1957-yilda ular 500 ga yaqin oilani tashkil etdi. Ular ham koʻchmanchi boʻlib, Sīrǰānda yashaganlar. Buchaqchilar mashhur qaroqchilar edi. Sayks o'z boshliqlarini "Forsning Robin Gudi" deb ta'riflagan Buchaqchilar Birinchi jahon urushi yillarida Eron janubidagi Britaniyaga qarshi qoʻzgʻolonlarda, ayniqsa 1916-yil avgust-oktyabr oylaridagi qo`zg`alonlarda muhim rol oʻynagan. So`nggi guruh esa Afshor Mir Habibiylar deb nomlanadi. Bu guruhning qoldiqlari haligacha Sīrǰondagi Bardsir atrofida bo'lishi mumkin.¹ F. Sayks ularning sonini yigirma beshta oila deb hisoblagan. Kermandagi afsharlar haqidagi soʻnggi taʼrifni G. Styoberning tadqiqotida topish mumkin. Bundan tashqari, Turkiyada afsharlar ko'plab guruhlari mavjud. Afg‘onistonda ham ko‘plab afsharlar bor.² A. Bruk ularning sonini 30 000 kishi deb hisoblaydi. 1845-yilda Afg'onistonda bo'lgan J.P. Ferrierning hisob-kitoblariga ko'ra, afsharlar Anddiy aholisining to'rtdan uch qismini tashkil qiladi; va Maymana yaqinidagi Chaxarshanba shahriga borganida, u yerda Afshorlar, jamshidiylar va qipchoqlar aralash aholi yashaganini ko‘rgan. Ferrier, Andiy viloyatidagi Ali Iliy turkmanlari asli afshor, deb hisoblardi, ammo G. Jarring bu nazariyaga shubha bildirdi. Anddiy afshorlarni Shoh Abbos I tomonidan Xurosondan u yerga koʻchirilgan, deb daʼvo qiladi. Farah va Asfozor (bugungi kunda Afgʻoniston Sabzavar deb ataladigan) mintaqalarida hali ham Afshorlar boʻlishi kerak. Oʻsha hududning birinchi maʼlum boʻlgan afshor hokimi Ahmad Sulton boʻlib, u 1522-yilda Shoh Ismoil tomonidan bu lavozimga tayinlangan edi. Nodirshoh 1730-yillarning oxirlarida Hindistonga bostirib kirishi chogʻida Kobul, Hirot va Afgʻonistonning boshqa shaharlarini garnizon qilish uchun qoldirgan minglab “Qizilbosh” qoʻshinlarining avlodlari orasida afsharlar ham boʻlishi mumkin.

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, XVIII asr oʻrtalarida Eronda hukmronlik qilgan sulola. Bu sulolaga 1736-yilda Safaviylar sulolasining soʻnggi vakilini taxtdan agʻdarib, oʻzini Ozarbayjon va Eron shohi deb eʼlon qilgan harbiy sarkarda Nodirshoh asos solib eng katta davlat yarata oldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Nodirshoh hukmronligi davrida Eron Sosoniylar saltanatidan keyingi eng katta hududga ega davlat edi. Bu davlat Nodirshoh davrida eng katta hududga ega paytida hozirgi Eron, Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon, Shimoliy Kavkaz ( Dog'iston ), Afg'oniston, Bahrayn, Turkmaniston, O'zbekiston va Pokiston,shuningdek Iroq, Turkiya, Birlashgan Arab Amirliklari va Ummonning ba’zi bir qismlariga hukmronlik qilgan. Nodirshohning oʻlimidan soʻng imperiyaning katta qismi Zendlar, Durroniylar, Gruzinlar va Kavkaz xonliklari oʻrtasida boʻlingan bir paytda, Afshorlar hukmronligi esa Xurosondagi kichik mahalliy davlat bilan chegaralangan. Afshorlar sulolasi hukmronligi 1796-yilda Og'a Muhammad Xon Qojar tomonidan tugatildi. Usmoniylarga qarshi kurash olib borayotgan Nodir dastlab muvaffaqiyat qozonmadi, lekin 1733-yili yangi kuch to'plab Kavkazda harakat boshladi. 1735-yilgi tinchlik sulhiga ko'ra Gruziya va Armaniston o'tdi. 1736-yili Sigovushon (hozirgi Sobirobod) shahridagi qurultoyda Nodir shohlikka saylandi, 1740-yili Abbos III ni otasi oldiga jo'natdi va oradan ko'p o'tmay Tahmasp bilan birga o'ldirtirib yubordi. Taxtga chiqqan Nodir sunniylikning hukmdor aqidaligini rasman e'lon qildi. Bu qo'shni sunniy davlatlarni egallashda yordam berishiga ishonardi. Nodir 1737-yili Afg'onistonga bostirib kirdi. Bir yil davomida Qandahor va boshqa hududlarni bo'ysundirdi, bir qancha afg'on qabilalari Nodirshoh qo'shinini asosini tashkil etadigan bo'ldi. Nodir qo'shinidagi barcha forslarni qirib tashlashga qaror qildi, lekin o'ziga suiqasd uyishtirilib, sarkardalaridan biri Solihbey tomonidan 1747-yili 9-may kuni o'ldirildi. Yangi saylangan Shoh Ali Nodirni uning buyrug'i bilan o'ldirilganini ma'lum qildi. Nodirshoh vafot etgach, u tuzgan imperiya sarkardalari o'rtasida bo'lib olinadi. Buxoro ustidan siyosiy hokimiyat oʻrnatilgach, Nodirshoh Xiva xonligiga qarshi yurish qiladi. Xonqani egallash paytida Xiva xoni Elbars oʻldirilgan. Nodirshoh Safaviylar davlati oʻrnida Eronda markazlashgan yirik davlatga asoslangan imperiya tashkil qilgan. Qoʻshni davlatlarga qarshi talonchilik yurishlari oʻtkazib, Armaniston, Ozarbay-jon, Gruziya, Dogʻiston, Afgʻoniston, Belujiston, Urta Osiyoning katta qismi, Hindistonni bosib olgan. Buxoro xonligiga qarshi uning yurishi dastlab muvaffaqiyatsiz tugaydi. Nodirshohning katta oʻgʻli Rizoquli mirza 1200 kishilik lashkari bilan Amudaryodan oʻtib, Qarshini qamal qilgan. Muxammad Hakimbiy otaliq va Buxoro xoni Abulfayzxon shahar ichida turib dush-manga qarshi kurashganlar. Buxoroliklarning ittifoqchisi Xiva xoni Elbars (hukmronlik davri: 1728—1740) katta qoʻshin bilan yetib kelgach, Rizoquli mirza shoshilinch sulh tuzadi va orqaga qaytadi (1736). Biroq Nodirshohning oʻzi katta qoʻshinga bosh boʻlgach, Balxni egallab, Buxoro ustiga yurish qilganida uni Muhammad Hakimbiy va oʻgʻli Muhammad Raxim qoʻllab-quvvatlaydi (1740). Buxoro ustidan siyosiy hokimiyat oʻrnatilgach, u Xiva xonligiga qarshi yurish qiladi. Xonqani egallash paytida Xiva xoni Elbars oʻldirilgan (1740). Nodirshoh hukmronligiga qarshi Xiva va Buxoroda bir necha marta qoʻzgʻo-lonlar koʻtarilgan. Eronda ham ichki nizolar va saroy fitnalari kuchayadi. Nodirshoh Xuroson noibi, oʻzining jiyani Aliqulixon tomonidan Mashhadda oʻldi-rilgan. Aliqulixon oʻzini Odilshoh nomi bilan shoqdeb eʼlon qilgan. Nodirshohning oʻlimi bilan Eron davlatining markazlashtirish jarayoni toʻxtab qolgan.. Nodirshoh hukmronligiga qarshi Xiva va Buxoroda bir necha marta qoʻzgʻo-lonlar koʻtarilgan. Eronda ham ichki nizolar va saroy fitnalari kuchayadi. Nodirshoh Xuroson noibi, oʻzining jiyani Aliqulixon tomonidan Mashhadda oʻldi-rilgan. Aliqulixon oʻzini Odilshoh nomi bilan shoqdeb eʼlon qilgan. 741-yil yozida Nodir 100 ming kishilik qo'shinni olib Dog'istonga yurish boshladi. Uning qo'shini yo'lida uchragan barcha yerlarni g'orat qilardi. Dog'istonning Tabasaron mintaqasida o'g'ir janglar kechdi. Tog'liklar taslim bo'lishni xayoliga ham keltirmasdi. Sentabrda Aymakin darasida Lutf Ali boshliq Eron qo'shini tor-mir keltirildi.
Turchidagda 5 kun davom etgan jangda Nodir qo'shini qaqshatqich mag'lubiyatga uchradi. Nodir orqaga chekina boshladi, Gundrival nomli joyda eroniylar yana yengildi. 1741-yil kuzida Nodir Andalalda mag'lub bo'ldi, 20 mingga yaqin askari o'ldi. 1741-1743- yillardagi Janubiy Dog'istonga yurish Eronga katta zarar keltirdi. 1745-yili Darband yaqinida Eron qo'shini tor-mor etildi. Birozdan so'ng Darband xonligi Eron shohligidan mustaqil bo'lib oldi. Nodir Dog'istonga qarshi yangi yurishga tayyorlana boshladi. 1743-yili Nodir katta o'g'li Rizoqulidan shubhalanib uni ko'r qildi, 50 nafarga yaqin zodagonni ham qatl ettirdi. Shundan so'ng to'xtovsiz qatag'onlar davri boshlandi va Nodir tuzgan davlatning uzoqqa bormasligi oydinlashib qoldi. Usmoniylarga qarshi urush Nodir uchun muvaffaqiyatli kechsi-da, mamlakat ichkarisida norozilik kuchayib borardi. Shoh aholidan kechib yuborilgan 3 yillik soliqni undira boshladi, shuningdek, ashaddiy shialarni ta'qib qilib qatl ettirishga kirishdi. Nodir qo'shinidagi barcha forslarni qirib tashlashga qaror qildi, lekin o'ziga suiqasd uyishtirilib, sarkardalaridan biri Solihbey tomonidan 1747-yili 9-may kuni o'ldirildi. Yangi saylangan Shoh Ali Nodirni uning buyrug'i bilan o'ldirilganini ma'lum qildi. Nodirshoh vafot etgach, u tuzgan imperiya sarkardalari o'rtasida bo'lib olinadi.
Nodirshohning oʻlimi bilan Eron davlatining markazlashtirish jarayoni toʻxtab qolgan. Aytish mumkinki bu davlat va sulola qisman ma`lum bir vaqt mobaynida Erondagi o`z davrining yaxshi sulolalaridan biri sifatida qisqa davr mobaynida bo`lsada yuksak bir taraqqiyotga erisha oldi. Shu bilan birga bugungi zamonaviy Eron tarixida ham ulkan va yaxshi xotiralar ava yaxshi davr sifatida eslanadi. Umuman olib aytganda, Afshorlar sulolasi nafaqat Eron balki bugungi kundagi boshqa ko`plab davlatlar taqdiriga ta`sir o`tkaza oldi.