Мундарижа кириш I боб. Буюк Ипак йўлининг Ўрта Осиё халқлари моддий маданияти тараққиётига таъсири

1.2. Ўзбек халқи миллий кийимлари трансформациясида Буюк Ипак йўлининг тутган ўрни.
Маълумки, Шарқ ва Ғарб халқларининг ҳаётида муҳим ўрин тутган минтақавий ҳамда халқаро аҳамиятга молик савдо йўллари тизими – «Буюк ипак йўли» мил. авв. III–II минг йилликлардан фаолият бошлагани таҳмин қилинади. Аммо бу йўл мил. авв. 138 йилдагина Чжан Цзян томонидан Хитой учун кашф этилган²⁹. Хитойликлар Ўрта Осиёни ўрганишни айнан Фарғона водийсидан бошлаган эди. Қолаверса, Ўрта Осиё халқларини Хитой билан алоқа қилишлари учун Фарғона водийсининг тоғли давонлари муҳим ўрин тутган. Ўртаосиёликлар мил. авв. IV–III асрлардаёқ давон ва «дашт йўли»³⁰ орқали Хитой чегараларга чиққанлар. Мил. авв. I минг йиллик ўрталаридан то мил. I минг йилликкача улар, суғдийлар раҳнамолигида³¹ Амударёдан то Гансунинг Хэси йўлагигача³² етакчилик қилганлар.
Бу даврда, яъни антик давр (I–IV асрлар)дан «Буюк ипак йўли» Рим, Парфия, Кушон ва Хан давлатлари ўртасида сиёсий ва иқтисодий манфаатлар кураши майдонига айланган эди³³. Илк ўрта асрлар (V–VIII аср биринчи ярми)да эса «Ипак йўли» учун Хитой, Эрон, Византия ва Турк хоқонлиги ўртасида рақобат кучайди. Айни шу пайтда маҳаллий давлатларнинг вакил­лари турк хоқонлари паноҳида Византиядан Корея ва Япониягача, Тибетдан Шри-Ланкагача қуруқлик ва денгиз йўллари орқали ўз маҳсулот­ларини етка­зишга эришдилар³⁴. Чунки ташқи бозорда аҳолиси асосан ўтроқ бўлган Ўрта Осиё халқ­ла­рининг қишлоқ хўжалик, чорвачилик ва ҳунар­манд­чилик маҳсулотларига талаб катта эди. Хитой манбаларида бу юртлардан боғдор­чилик (шафтоли ва гилос), узумчилик (майиз) маҳсу­лот­лари, зотдор отлари ва қўйлари Хитойга экспорт қилингани³⁵ ҳақида маъ­лу­мот бор. Ҳатто ипак­чиликда соҳасида ўртаосиёликлар Хитой билан рақо­батлаша бошлаган­лар³⁶.
Фарғона водийси жуда қадимги даврлардан бошлаб ипакчилик марказларидан бири ҳисобланади. Аммо, ипакдан қилинган матонинг бизгача етиб келиши қийин бўлганлиги учун бу матонинг келиб чиққан вақти ва жойи тўғрисида фақат турлича тахминлар юрар эди. Шунинг учун «Ўрта Осиёнинг катта ҳудудларида, шу жумладан Фарғона водийсида ҳам аҳоли кўпроқ пахтадан тўқилган матолардан кийимлар кийганлар», деган фикр кенг тарқалган эди. Чунки, ўтган асрнинг 60-70 йилларида Е. Д. Салтовская Фарғона водийсининг шимоли-ғарбий қисмидаги археологик қазишмалар ўтказиш чоғида милоднинг биринчи асрларга оид қатламлардан пахтанинг чигитини топган эди³⁷. Бу нарса албатта жуда муҳим бўлиб, Фарғона водийсининг аҳолиси милодни биринчи асрларидан бошлаб бевосита пахта экиб, унинг ҳосилидан турли матолар тайёрлашни билишганлигини исботлайдиган муҳим далилни топган эди.
Энг қадимги матолар тўғрисида биз фақат археологик материаллардан билишимиз мумкин, яъни матоларнинг қандай эканлигини кулолчилик буюм­ларига ёпишиб қолган излардан билиб олишимиз мумкин. Чунки, энг қадимги кулолчилик буюмларини кулолчилик чархида эмас, балки қўлда тайёрлашган. Дастлаб қум тўлдирилган матонинг атрофига лой ёпишти­ри­либ, тайёрланган идиш офтобда қуритилган. Шундан кейин қум тўкиб таш­ла­ниб, мато ҳам қуриган идишдан ажратилган. Сопол буюмларининг кўпроқ ички юзасида қадимги матоларнинг излари қолган. Энг қадимги идишларда қолган изларга қараганда улар жуда қўпол, кўпроқ жундан, турли ўсим­лик­лар­нинг пояларидан, пахтадан, тўқилганлиги кўриниб турибди³⁸. Ҳудди шундай матоларнинг излари сақланиб қолган сопол идишларининг парча­лари Қашқадарёнинг сўнгги бронза даврига оид Чимқўрғон сув омбори зона­си­дан³⁹, шунингдек Фарғона водийси археологик обидаларининг қадим­ги давр қатламларидан ҳам кўплаб топилган⁴⁰. Шундай экан, Ўрта Осиё ҳудудида, шу жумладан Фарғона водийсида пахта тўқимачиликнинг энг асосий манбаи-хом ашёси эканлигини кўрсатиб турган далил ҳисобланади. Шунинг учун пахтадан турли матолар тайёрланиб, ундан турли кийимлар тикилганлиги кўриниб турибди. Лекин пахтадан ташқари каноп, жун ва ипакдан ҳам турли матолар ҳам тўқилган.
Албатта, пахта маҳсулотининг чигити бўлганлиги учун ҳам унинг толаси чириб йўқ бўлиб кетган бўлса ҳам, аммо чигитининг ўзи кўп ҳолларда сақланиб қолган. Шунинг учун бир қанча археологик ёдгорликларда пахтанинг чигити қолганлигини биламиз.
Аммо ипак маҳсулоти тўғрисида гап кетганда аҳволнинг мутлақо бошқача эканлигини кўриш мумкин. Чунки, ипакнинг толаси лойдан, тупроқдан бўлган архитектура обидаларида қолган бўлса, улар кўп ҳолларда чириб йўқ бўлиб кетади. Лекин, бахтли тасодифлар туфайли Ўрта Осиёнинг турли ҳудудларида, кўп ҳолларда қабрларда сақланиб қолган. Айниқса ипакчиликни ривожланишини аксарият олимлар Буюк ипак йўли туфайли, Хитойдан бошқа мамлакатларга тарқалганлиги ва бу савдо йўлида суғдийлар воситачилик қилганликлари тўғрисида фикр билдирадилар⁴¹.
Кийим-кечаклар моддий маданиятнинг умуммиллий хусусиятларини акс эттирувчи соҳасидир. Қолаверса, ўзбек анъанавий кийимлари тарих билан ҳам узвий боғлиқ бўлиб, у моддий-маданий ёдгорликлар ичида халқ­лар­нинг миллий ўзига хослигини акс эттириб, этник белгилари билан ажратиб туради.
Кийимлар халқ маданиятининг бошқа кўринишлари сингари унинг тур­муш тарзи, эстетик диди ва миллий ўзлигининг кўзгуси бўлиши билан бир қаторда этногенез, этник тарих ва маданият тарихини ўрганишда ҳам муҳим манбалардан бири ҳисобланади⁴². Бичиш асослари, шакл ва турлари азалдан бир хил бўлган ўзбекларнинг кийим-кечаклари одамларнинг ёши, ижтимоий аҳволига қараб уларнинг ранги, матоси, айрим таркибий қисмлари жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади.
Кийимларда бирон-бир элат тарихига бориб тақаладиган анъаналар, ижтимоий муносабатлар, маърифий, дин ва эстетик шаклларнинг айрим унсурлари ифодаланади. Жамият турмуши, иқтисодиёти ва сиёсатида ўзга­риш­лар бўлиб туриши билан бир вақтда кийим шакллари ҳам ўзгариб боради, унда халқнинг моддий аҳволи, кишиларнинг диди, гўзаллик тўғри­си­даги идеаллари, хўжалик юритишнинг ўзига хос жиҳатлари ҳамда оилавий турмушнинг баъзи томонлари ҳам кўзга яққол ташланади.
XIX аср охири - XX аср бошларига келиб ўзбек миллий кийимлари шаклланди, шаҳар ва қишлокдарда бир нусхадаги тўн, кўйлак яктак, лозим, дўппи, салла, телпак, ковуш маҳси, этик, чориқ турли ёрдамчи кийимлар кийиладиган бўлди. Аммо бу умумийликдан ташқари ҳар бир жойнинг ўзига­гина хос маҳаллий шароитга, халқнинг азалий кўникмаларига мос келадиган кийим-кечаклари ҳам бўлган.
Ўзбекистоннинг жанубий ва шимоли-шарқий ҳудудлари ҳисобланган Қашқадарё ва Сурхондарё воҳалари, Фарғона водийси аҳолиси кийимла­ри­нинг шаклланиш ва қиёсий таҳлилига ўтадиган бўлсак, бевосита ўзбек анъанавий кийимларига бориб тақалади. Чунки кийимлар бошқа халқлар ҳудудлараро этнослар билан ўзаро этномаданий алоқалари жиҳатидан ҳам хабар беради. Шу билан бирга кийимлар узоқ тарихий йўлни босиб ўтган бўлиб, бошқа халқлар кийимларидан ўзаро таъсир, сингиб бориш жараёнлари сезилиб туради. Шундай бўлишига қарамай, ўзбек халқи ўз анъанавий кийим-кечакларида моддий маданияти, турмуш тарзидаги миллий, этник хусусиятларни сақлаб қолган. Асосан, кийимлар аёллар, эркаклар ва бо­ла­ларнинг байрам, кундалик маросим тўй, дафн ва иш кийимларига бўлиниб, уларнинг ижтимоий ҳолатидан келиб чиқади. Бундан ташқари кийимлар иқлим, яшаш жойига ҳам боғлиқ бўлади. Маҳаллий шароитда яшовчи этник гуруҳларнинг умумий характердаги кийимлари мавжудлиги, уларнинг тарихий тақдирлари ва маданиятлари узоқ давр мобайнида шаклланган.
Шу билан бирга ўша ерда яшовчи халқларнинг турмуш тарзи хўжалик фаолияти, уруғ-қабила анъаналари иқлим шароити ҳам кийимлар орқали белгиланади. Шунинг учун ҳам мазкур минтақаларда яшовчи аҳоли кийим-кечакка ўз дидлари, эстетик идеалларини ифода этганки, бу эса ўз навбатида уларни фарқлашда ажралиб туради. Аслини олганда ўзбек миллий кийим­лари шаклланиши, ривожланиш йўли, улардаги ўзига хос этник ва ло­кал хусусиятлар яққол кўзга ташланади. Ўзбекистоннинг жанубий ва ши­мо­ли-шарқий ҳудудларида истиқомат қилувчи халқлар қадимдан деҳқончилик, чорвачилик, ипакчилик ривожлана борган сари жун, пахта, каби маданий толалар, уй ҳайвонлари жуни, териси, мўйнасидан кийимлар тикиб кийган­лик­ларини ҳам таққослаш мумкин.
Умуман олганда, Ўрта Осиёда жун ва теридан халқ истеъмоли мол­лари, хусусан кийим-кечак тайёрлаш анъанаси Фарғона водийси чорвадор халқлари орасида кучли сезилади. Чунки жундан мато тайёрлаш усули ўзига хос тарзда амалга оширилганки, уни ип ҳолига келтириш бир хил усулда амалга оширилган. Жунни қўлда титиб, майинлаштириб, урчуқ ёрдамида йигириб калава ҳолатига келтирилган ва ундан халқ истеъмоли моллари тайёрланган.
Этнограф олим У. С. Абдуллаев ёзишича, жун ва теридан халқ истеъ­моли моллари, хусусан, кийим-кечак тайёрлаш анъанаси Ўрта Осиёнинг чорвадор халқлари орасида ҳам кучли эди⁴³. Чунончи, хўжалик фаолияти чорвачиликка ихтисослашган қирғиз, қорақалпоқ, қипчоқ, минг, юз, қурама, араб, турк каби этник жамоа вакиллари бу даврда жундан чакмон, гилам, палос хуржун, ҳалта каби кўплаб буюмлар тайёрлаганлар. Бунда эчки тивити, туя ва қўй жунлари мато тайёрлашдаги асосий хом ашё ҳисобланган.
Халқ кийимлари кўп миллатли ва локал шаклда бўлиши билан бирга турли халқларда эмас, балки ҳар бир халқ ичидаги турли этник гуруҳларда ҳам фарқ қилади⁴⁴.
Биргина Ўзбекистоннинг жанубий воҳалари билан Фарғона водийси аҳолиси кийимларини ўзаро таққослайдиган бўлсак, кийимлар тузилишида ўзаро умумийликлар сезилсада, кийим услуби, тикилишида ҳам бир қатор фарқлар сезилади. Бу, албатта, аҳолининг турмуш тарзи, хўжалик фаолияти, маданий анъаналарида иқлим шароити таъсири бўлиб, тараққиёт давомида шаклланиб, ўзгариб, бир-бирига сингиб боради.
XIX аср охири ва XX аср бошларида Ўзбекистонда кийим-кечак учун ишлатилган матолар кўпроқ уй шароитида тайёрланиб, тадқиқот олиб бораётган ҳудудларда турлича бўлган. Ваҳоланки, ўша пайтда Россиядан келтирилаётган фабрика матолари қиммат бўлиб, улар ўлканинг ҳамма жойида ҳам бир хил тарқатилмас эди. Ўзбекистонда уй шароитида ип, жун, пилла, тери ва бошқа маҳсулотлардан мато тайёрлаш жуда қадимдан мавжуд бўлиб, улар асосан Фарғона водийсида, Марғилон, Наманган, Қўқонда, жану­бий вилоятларнинг Бойсун, Қарши, Китоб, Шаҳрисабз шаҳарларида матолар ишлаб чиқариш тараққий қилган эди. Бу жараён, асосан, аҳолининг турмуш тарзига боғлиқ бўлиб, деҳқончиликка ихтисосланган ерларда ип-газлама ма­то­лар, чорвачиликка ихтисослашган кўчманчи, ярим кўчманчи ва ярим ўтроқ аҳоли орасида эса кўпроқ жун, теридан кийим-кечаклар истеъ­молда бўлган.
Ўз ўрнида шуни ҳам айтиш керакки, уй шароитида ип-газлама, ипакли ва ярим ипакли (нимшойи) ҳамда жун ва теридан матоларни тайёрлаш жараёни жойларда турлича бўлгани учун бу жараёнлар ҳақида тадқиқотчилар ўз фикрларини билдириб ўтганлар⁴⁵.
XIX аср охирларига келиб кийимлар қадимги хусусиятларини сақлаб қолди. Ўзбекистоннинг жанубий вилоятлари ва Фарғона водийсидаги аҳоли киядиган кийимларда умумий ўзбек кийимлари шаклига яқинлашиш жараёни кучлилигини кузатиш мумкин. Фарғонада кўплаб, хилма-хил гулли матолар тўқилган. Бундай матоларнинг ранг-баранг гулли бўлишига, гулларнинг бир-бирига мос-уйғун келишига, шунингдек, йўл-йўлларининг ораси кенгроқ бўялишга ҳам аҳамият берилган. Яшил тусли йўл-йўл гуллар, сариқ, гулгун ва сиёҳранг гуллар билан уйғун равишда алмашиниб келадиган беқасам, ипак ва нимшойи газмоллар жуда қадрланган. Бу жараёнлар йирик шаҳарларга яқин жойларда ҳамда савдо, ҳунармандчилик тараққий қилган қишлоқларда тезроқ, узоқ чекка қишлоқларда суст борган⁴⁶.
Эркаклар миллий кийими таркибига кўра ички (ичдан кийиладиган) ва устки кийимларга бўлинади. Ўтмишда эркаклар учун махсус ички кийим тикилмаган. Куз ва қиш фаслларида эркаклар ёзги енгил кийимлари устидан қалинроқ матодан тикилган тўн, шим, чакмон, пўстин ва бошқа устки кийимлар кийишган. Эркаклар кўйлаги, асосан, бир хил тусдаги оқ матодан тикилиб, бу мато косиб дастгоҳида тўқилган. Кўйлаклар бичимига кўра узун бўлиб, эни бузилмаган бир мато ярмидан бир-бирига узунасига улаб тикилган, ён қисми эса этагига қараб кенгайиб борган. Эркаклар кўйлаги узун тиззадан пастга, кейинроқ эса белнинг ярмисига тушадиган қилиб тикилган. Ёқаси икки хил андазага биноан белгиланган. Фарғона водийсида узун, тик йирмоч қийиқ жойи узунроқ мато бўлагидан бичилиб, бурчакма-бурчак қилиб, икки қийиқ кесилган ҳамда учлари кенг олиниб тикилган. Фарғона водийсида бу кўйлакларни «муллавачча» кўйлак деб аташган.
Баъзан бу кўйлак ёқасининг четларига жияк ҳам тикилган. Бундай кўйлакларни Тошкент, Зарафшон, Бухоро, Хоразмда гиз билан бирга Фар­ғо­на водийсида Қашқадарё, Сурхандарё воҳаларида эса кўпроқ ёқаси ётиқ кўй­лак­ларни кийишган. Бу кўйлакларнинг енглари узун, ёнида қўшимча қийиғи бўлиб, ёқаси боғич билан боғланган. Шунинг учун ҳам бу кўйлак «боғичи» деб аталган.
Умуман олганда, водий ва Жанубий минтақаларда эркаклар кийими ўртасидаги фарқлар сезилсада, умумийлик кўпроқ. Негаки, бу бир-бирига туташ ҳудудларда яшовчи этник гуруҳларнинг ўзаро доимий иқтисодий, эт­но­маданий алоқалари таъсирида ривожланганлиги, маданиятнинг арала­шиб, бир-бирининг таркибига сингиб кетиши натижасидир. Қолаверса, ҳар бир вилоятдаги аҳоли кийимларининг ўзига хослиги ва умумийлиги, уларни ишлаб чиқариш жараёнлари ҳам бир хил бўлиши мумкин. Бундан ташқари, жанубий вилоятларда эркаклар кийимларининг шаклланишида анъанавий хўжалик машғулотлари, табиий иқлим шароити таъсири сезилиб туради. Бунга мисол қилиб, Сурхондарё воҳасининг тоғ, тоғ олди ва даштли ҳудудларида яшовчи аҳолининг ўзига хос кийимларини айтиб ўтиш мумкин.
Бундан ташқари, Фарғона водийсида олди очиқ яктак кўйлаклар кийиш одат тусини олган. Улар чит, бўз, ипак ип газлама матолардан тикилиб, ёшлар ҳам, қариялар ҳам бирдек ёқтиришган. Енгил кийишга қулай яктак­нинг этаги тиззагача ва тиззадан ҳам пастроқда тушиб турар, ёқаси узунасига илмоқ билан ёнма-ён қилиб қавилиб, кўкрак қисмига бир дона тугмача ёки қўлбола ипак, кўпгина ўз матосидан ингичка боғич ўтказиб қўйиларди.
Ўзбек халқи этнографиясини билимдони академик К.Шониёзовнинг ёзишича, Фарғона водийсидаги қипчоқлар маҳаллий ўтроқ аҳолидан бир неча нусхадан, жумладан, ёқаси тик кўйлак нусхаларини ўзлаштирганлар⁴⁷. Шу билан бирга Фарғона водийсида ёқаси тик андозадаги кўйлаклар ичида «бурма кўйлак» номли кўйлаклар XIX аср охири - XX аср бошларида кенг тарқалган бўлса, XX асрнинг 20-30- йилларида эса «бўғмоки», «бўғма» ёқали кўйлакни кийиш расм бўлган.
Эркакларнинг қадимий кийимларидан бири - тўндир. Тўн кенг маънода, чопон эса аксар пахтали маъносида юритилган. Фарғона водийсида яшовчи ўзбек қурамалари шевасида пахталик чопонни чўкит деб номлайдилар.
Тўнлар Қашқадарё, Сурхандарё воҳаларида узун ва кенг бўлиб, йўл-йўл матолардан, Фарғона водийсида одмироқ матолардан, хусусан кўкиш, зангори кўк, пушти-кўкиш, қора ва бошқа матолардан тикилган ва қалин пахтали тўнлар юпқа пахталиси устидан кийилган.
Пахтасиз тўнлар «авра тўн», «аврачопон» деб аталган. Қашқадарё, Сурхондарё воҳаларида «жегде» номи билан юритилган. Пахтали тўн устидан авра тўн кийиб юриш кишига кўрк, салобат бахш этган.
XX асрнинг 30-йилларидан бошлаб Ўзбекистонда татарлар камзулини кийиш расм бўла бошлайди⁴⁸.
Анъанавий устки кийимлардан яна бири - чакмондир. Чакмоннинг боқоти, босма, қоқма, тивитли, силкма каби хиллари бўлган. Шунингдек, чакмонлар рангларига қараб турлича аталган: кўк чакмон, малла чакмон, оқ чакмонлардир. Улар, асосан, астарсиз, фақат аврадан иборат бўлиб, шакли тўнга ўхшаган. Чакмон ёқасига, енг учлари ва этакларига қора, кўкиш, пушти ва жигарранг матолардан жияк тикилган, адип қўйилган. Чакмон узун ва кенг тикилиб, тўн устидан кийилган. Унинг устидан белбоғ боғланган. Чакмоннинг чиройли бўлиши учун уларнинг енг учлари, ёқалари, этакларига турли рангдаги ипаклардан тўқилган ингичка жияклар қадалган.
Чорвадорлар кийган қадимий кийим ҳисобланмиш кебанакнинг ҳам устки қисми шолдан, ичи эса кигиздан, узун, кенг қилиб тикилган. Эркакларнинг яна бир кийими пўстин бўлиб, у қўй, тулки, сувсар ва бошқа ҳайвон териларидан тикилган. Пўстин ХIV-ХV асрлардан бошлаб пўстин термини билан- атала бошлаган. Пўстинлар турли хил бўлган: «барра пўстин», «сувсар пўстин» ва ҳ.к.
Эркакларга хос кийим-кечаклар элементи белбоғ ҳам ўзбек ва тожик халқари томонидан эъзозланиб келинган. У кишига кийимларнинг баданга ёпишиб туришини таъминловчи, қадди-қоматини тўғри тутувчи, ихчам ва хушбичим бўлишини таъминловчи воситадир. «Белида балбоғи бор» деган сўз ҳам бежиз эмас.
Белбоғлар чит, сатин, бўз ва бошқа матолардан тикилган. шунингдек, тўқима (фўта, матри ва мадали белбоғлар) ўрама ва чармдан қилинган белбоғлар ҳам бўлган. Тўрт томони кашталанган безакли белбоғлар қийиқ деб аталган. Белбоғлар турлича бўлгани каби уларни боғлаш усуллари ҳам турлича бўлган. Фарғона водийсида бир неча белбоғ устма-уст қилиб, боғланган. Бунда аввал узун, ўрама белбоғлар, уларнинг устидан яна бир неча қийшиқ ва оддий белбоғлар боғланган.
Маҳаллий газмоллардан тикилган қўшоқлар, тўғри тўртбурчак шаклли рўмоллар, белбоғ, белқарс, кашталар билан безатилган чорсилар, қийиқчалар жуда расм бўлган⁴⁹.
Эркакларнинг энг кўп ва кенг тарқалган бош кийими дўппидир. Дўппининг тикилиш ва безатилиш услуби Фарғона, Шаҳрисабз, Китоб туманларида бир-биридан фарқланиб турган.
Эркакларнинг деярли ҳаммаси оёқларига маҳаллий усталар томонидан тикилган этик, ковуш-махси, чориқ, такаки, мукки, ҳаккари, тоштовон, чориқ-пойпуш каби оёқ кийимлари кийишган.
Ўзбек, тожик, қирғиз, қозоқ, қорақалпоқ, уйғур сингари халқларнинг узоқ замонлардан буён ёнма-ён яшаб келишлари туфайли уларнинг кийимлари бир-бириникига ўхшаш бўлиб борган.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, аёллар кийимлари эркакларникига қараганда ўзида маҳаллий элементларни кўпроқ сақлаб қолган. Хотин-қизларнинг энг оммавий кўйлакларидан бири «елка ёқали» ёки «кифтаки» деб аталган кўйлаклар бўлиб, эркакларникига ўхшаб олди икки ёки бир томонидан боғичли қилиб тикилган. Бу кўйлакларни кўпроқ қариялар, шунингдек, қизлар ҳам кийишган.
XIX аср охиридан тик ёқа кўйлаклар кийиш одат тусига кира бошлаган⁵⁰. Дастлабки вақтларда бу хил кўйлакларни барча ёшдаги хотин-қизлар кийишган. Кейинчалик у қариялар кўйлагига айланган. Бу кўйлак туман қишлоқларида нўғай ёқа ёки қозоқи ёқа деб юритилган. Мазкур тик ёқа кўйлак итёқа (иттиқо) номи билан ҳам аталган⁵¹ ёқаси қўлда ёки машинада тикилган.
XX асрнинг 30-йилларида қишлоқларда кўкрак бурма кўйлаклар пайдо бўлди. Ҳозирги кунда бу кўйлаклар нусхаларида ўзгаришлар содир бўлди ва бугунга қадар аёлларимиз томонидан кийилмокда.
Ўзбек хотин-қизлари кийим-кечакларидаги ўзига хослик айниқса уларнинг бош кийимларида яққол кўзга ташланади. XX асрнинг 50-йилла­ридан бошлаб дўппи кийиш одат тусига кирган. Фарғона водийсида дўппи кийиш анъанавий ҳисобланган. Айниқса, Шаҳрисабз ва Китоб дўппи­лари жуда машҳур бўлган. Айрим дўппилар тўртбурчак, бошқалари думалоқ шаклда бўлган. Санама, ироқи, гилам нусха нозик дўппи каби дўппилар республиканинг ҳамма жойларида кийилган.
Ёпинчиғларнинг энг кўп тарқалгани паранжидир. Паранжи тутиш секин-аста барҳам топган бўлса-да, унинг ўрнини турли кўринишдаги рўмоллар, яктак чопон ва болалар кийимлари эгаллади. Шунингдек бошга ёпиниб юриладиганларнинг яна бири жегда бўлиб, у паранжининг бир кўринишидир. Желак йўл-йўл, сийжом матолардан тикилган, енглари сохта қилиниб паранжи каби орқага тикиб қўйилган. Желаклар турли кўринишга эга бўлиб, ундан аёлларнинг оилавий аҳволи, бой ёки камбағаллиги сезилиб турган. Академик К. Шониёзовнинг ёзишича, ўтмишда қипчоқ хотинлари желакни икки-уч болалик бўлгунларича ёпинишган.
Фарғона водийсидаги ўзига хос муҳит ва ислом дини таъсири хотин –қизларни паранжи ёпинишини тақазо қилган. Бир-бирига яқин минтақада яшасаларда, айрим манбаларда қайд этилганидек, Шарқий Туркистонда аёл­л­ар илгари паранжи ёпинмаган⁵².
К. Шониёзов таъкидлашича, қарлуқ қизлари турмушга чиққунларигача бошларига қопдон деган рўмол ёпиниб юрган. Қизлар қизил, тўқ-қизил матолардан рўмол ўраган бўлса, аёлларнинг қопдонлари оқ матодан тикилиб шоҳбош устидан ёпилган. Доимий кийиладиган қопдонлар тўқ-қизил ёки сариқ матодан тикилган.
Ҳозирги вақтга келиб ўзбек аёллари юқоридаги бош кийимларнинг ҳаммасини ҳам кийишмайди, чунки турли хил рангдаги катта-кичик матолардан тикилган рўмол асосий бош кийими ҳисобланади. Рўмолларни ўраш услублари ҳам ўзгарган. Биз олиб борган тадқиқот натижасида ўрга­ни­лаётган вилоятларнинг айрим чекка қишлоқларида бундай бош кийимларини ўраш сақланиб қолган бўлиб, шаҳар шароитида эса деярли сақланмаган.
Шарқий Туркистон ва Фарғона водийси савдо- иқтиодий алоқаларида заргарлик буюмлари ва тақинчоқлар катта ўрин эгал­ла­ган. Хўтан ва Ёркент­дан нефрит, феруза, лаъл, ёқут тошлари, Хитой­дан марвариднинг келтири­либ турилиши ушбу шаҳарларда заргарликнинг ривожланишига сабаб бўл­ган. Қадимий савдо карвонларида ҳам уйғур заргар-ҳунармандлари томони­дан ясалган тақинчоқлар Туркистоннинг йирик савдо марказларига келти­рилган. Фарғона водийси ва Шарқий Туркистон ҳунармандчилик соҳаларини заргарлик санъати ҳам бойитган.
Кўп асрлардан буён уйғур заргар (зага, загачи) ҳунармандлари ўзига хос мактаб яратган ва бу анъана давом этмоқда. Заргарлик асосан оилавий касб кор сифатида қаралиб, бир ёки икки уста, масалан ота-ўғил, ака-укалар биргаликда ишлаганлар. Касб оила аъзоларига, ўғил ва набираларга ўргатиб борилган. Заргарликнинг сир асрорлари жуда махфий сақланиб, бош уста­гина бундан воқиф бўлган. Фақат вафотидан олдин касбнинг жиддий сирлари шогирдларга билдирилган⁵³. Одатда заргарлик устахоналари устанинг уйида, гоҳида бозорларда ҳам савдо дўконлари ишлаган. Заргарлар кўпинча буюртма билан тақинчоқлар ясаган.
Қўқон, Тошкент, Бухоро заргарлари ишлаган тақинчоқларда нақшли безаклар кўпроқ учраса, қашқарлик заргар усталар томонидан тайёрланган тақинчоқларда табиат манзараси, хусусан, гуллар, қушлар, илон тасвирлари ифодалангани билан фарқланарди. Масалан, олтин ва кумушдан ишланган узуклардаги панжара нусҳалари ўрнига гул ва барглар тасвирлари, қимматбаҳо тошлардан қўйиб безак берилган.
Хуллас, ўзбек анъанавий кийим-кечаклари асрлар давомида ўзига хос тарзда шаклланиб, ривожланиб келди. Ўрта Осиё заминида яшаган халқлар умуминсоний қадриятларга таянган ҳолда ўз турмуш тарзи, хўжалик фаолияти ижтимоий негизидан келиб чиққан ҳолда ўзига хос ва мос тарздаги маданиятни ёритади. Бу ҳол, асосан, кийим-кечакларда сезилишини алоҳида кўрсатиш муҳим аҳамият касб этади. Чунки бир халқ этник гуруҳ кийим­ларидаги тафовутларнинг камроқ сезилиши ҳам улар ўртасидаги маданият­нинг узвийлигидан далолат беради.
Биргина Фарғона водийси аҳолисининг анъанавий кийимларини олиб қарайдиган бўлсак, ўзига хос тарздаги тараққиёт акс этадики, ундаги мукам­маллик алоҳида ажраб туради. Ўзбекистоннинг жанубий воҳаларида ҳам бу жараённи кузатиш мумкин. Қолаверса, ушбу ҳудудларда кийимлардаги уму­мий­лик, бир хиллик учрайди. Кийимлар бичими, асосан, минтақалар бўйича шаклланган бўлса-да, бичим, асосан, бир хилда, мато танлаш ва мато рангини белгилаш регионларда бир-биридан фарқ қилган. Шунинг учун ҳам биз тадқиқот олиб борган ҳудудлар кийим-кечаклари хилма-хил ранг-баранг ва жозибали бўлганлиги учун табақалашганлигини ҳам кузатиш мумкин.