Mundarija: Kirish I bob delphi dasturi strukturasi

Kurs ishining maqsadi: Talabalarga Delphi dasturlash tili haqida umumiy 
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish, ular yordamida 
dasturi tuzishni va uni o‗qiy olishni o‗rgatish orqali talabalarni dasturlashni o'qitish 
fanlariga qiziqishlarini yanada oshirish. 
Kurs ishining vazifasi: -bo‗lajak dasturchilarga delphi dasturlash tili 
bo‘yicha tayyorgarligi tizimi mazmunining nazariy va amaliy holatini o‗rganish va 
tahlil qilish; -talabalarga turli dasturlarni tasvirlashdagi o‘ziga xos xususiyatlarni 
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish; - talabalarning 
mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish. 
Kurs ishining ob‟yekti: Oliy ta‘lim tizimida ―Informatika o‘qitish 
metodikasi‖ bakalavriyat ta‘lim yo‗nalishi talabalariga dasturiy, amaliy ta‘lim 
berish jarayoni. 
Kurs 
ishining 
predmeti: 
Bo‗lajak 
dasturchilarni 
tayyorlash 
bo‗yicha tahsil olayotgan talabalarning delphi muhandisligi ilmini egallash 
jarayonidagi ta‘lim mazmuni va texnologiyasi. 
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, besh paragraf, 
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxatidan iborat bo‗lib jami 30 sahifani 
tashkil etadi 

---

4 
I BOB DELPHI DASTURI STRUKTURASI 
1.1. Delphi dasturlash tili haqida
 
DELPHI dasturiy vostasi bu Windows uchun mo‘ljallangan dasturlash 
muxiti bo‘lib, 1995 yilda BORLAND kompaniyasi guruhi dastur tuzuvchilari 
Chak (Chuck) va Denni (Danny) tomonidan yaratilgan.Bu til o‘zining keng
qamrovli imkoniyatlariga egaligi bilan birga, boshqadasturlash tillaridan
o‘zining ba‘zi bir xususiyatlari bilan ajralib turadi. 
Borland Delphining paydo bo‘lishi dasturlashni rivojlantirish tarixida 
yorqin ko‘rinish bo‘ldi. Delphining dunyoga kelishiga quyidagilar sabab bo‘ldi:
Windows uchun dastulash va komponentalar texnologiyasi. 
Masalalarni echish uchun ob‘ektga yo‘naltirilgan usul. 
Komponentalar texnologiyasiga asoslangan ilovalarni tez yaratishning 
vizual muhitlari. 
Interpritatsiyadan emas, kompilyasiyadan foydalanish. Bu shundan 
iboratki, interpretator bilan ishlashga qaraganda kompilyator bilan ishlash tezligi 
o‘n martalab ustunlikka ega bo‘ladi.
Universal usullar yordamida ma‘lumotlar bazasi bilanishlash 
imkoniyatlarining mavjudligi.Lokal va shu bilan bir qatorda server ma‘lumotlari f
aylidan mijoz 
server 
arxitekturasiga yoki ko‘p bosqichli Ntier sxemasiga o‘tishni ta‘minlash. 
Borland Delphi yuqorida bayon etilgan tendensiyalarni joriy etish 
maqsadida yaratilgan. Ammo, uning eng asosiy elementi Paskal tili bo‘lib 
hisoblanadi. Hozirgi kunda Delphi bir necha xil variantlari mavjud 
(Delphi 2, Delphi 3..., Delphi 7 va h.k.).
Delphi dasturlash tili uchun Paskal
dasturlash tili asos qilib olingan. Bu ikkitilning qanday o‘xshashlik va farqli tomon
lari bor? 
Bilamizki, Paskalda biror kattaroq dastur, masalan amaliy dasturlar 
majmuini tuzmoqchi bo‘lsak, albatta biz modulli dasturlashdan foydalanamiz. 
Ya‘ni qo‘yilgan masalani kichikroq bo‘laklarga bo‘lib olamiz va shular bilan 

---

5 
ishlaymiz. Natijani olish uchun esa, bu bo‘laklarni birlashtiruvchi bitta asosiy 
dastur qilinadi. Aynan shu narsa Delphi dasturlash tilining asosi xisoblanadi. 
Agar biz Delphida biror forma hosil qilsak, u holda Delphi bizga o‘zi
avtomatiktarzda shu formaga mos bo‘lgan modullarni va bu modullarni boshqaruv
chi dasturni tuzib beradi. Boshqaruvchi dasturni Delphida, agar unga o‘zimiz nom 
bermasak, Project1.dpr deb nomlaydi. Bunda .dpr fayl kengaytmasi. Avtomatik 
tarzda tashkil qilingan modulga biz nom bermasak, u holda Delphi uni Unit1.pas 
deb nomlaydi. O‘zimiz esa .pas kengaytmasini saqlagan holda hohlagan 
nomimizni berishimiz mumkin.
Tuzilgan dasturni EXM xotirasida saqlash uchun asosiy menyuning File 
bandidan foydalaniladi. Dasturni kompilyasiya qilish uchun asosiy menyuning 
RUN bandidan foydalaniladi. Agar dasturda xatoliklar bo‘lsa, kompilyasiy
a 
qilish jarayonida bu xatoliklar ko‘rsatib boriladi. Agar xatolik bo‘lmasa, dastur 
ishga tushadi. 
Delphi dasturini ishga tushirish quyidagicha amalga oshiriladi: Oynaning um
uniy ko‘rinishi quyidagicha: 
Delphi 7 ishchi muhitida 4 ta asosiy oyna mavjud: Asosiy oynada komponentalar 
palitrasi joylashgan. Rasmda bu palitra qizil to‘g‘riturtburchak shaklida belgilanga
Delphi bosh oynasi (1rasm) 
Forma oynasi
Obyekt inspektori oynasi 
Kodlarni tahrir qilish oynasi oynasi Delphi bosh oynasida Delphi buyruqlar satri,
buyruq tugmachalari va kоmpоnentlar palitrasi jоylashgan bo‘ladi. Obyekt inspe
ktori oynasi yordamida оb‘yektlar hususiyatlarini o‘zgartirishmumkin: fоrmala 
tugmalar, kiritish maydоnlari va hоkazоlarni. (2rasm). Formalar oynasi–
Dasturning visual oynasiое Kodlarni tahrir qilish oynasi –
biz joylashtiradigan tugmalar oynasi . Sarlavha satri Proekt nomi Menyu
satrining ko‘rinishi Buyruq menyusi: Delphining menyu satridan quyidagilar
jоy оlgan: File,Edit, Search, View, Project, Run, Component, Database, Tools,
Windows, Help. Bularning barchasida оst menyular mavjuddir.
Delphi dasturlash vositaci Turbo Pascal tilining rivoji bo‘lgan Object Pascal 
tilini ishlatadi. Hozirgi kunda bu tilga juda ko‘plab yangiliklar kiritilgan uning 

---

6 
imkoniyatlari yanada kengaytirilgan, shu sabab bu tilni Delphi tili deb ham atash 
mumkin. ob‘ektga yo‘naltirilgan komponentalar modellari; dastur ilovalarini 
vizual tuzish; ma‘lumotlar bazasini tuzish uchun yuqori masshtabli vosita. 
Hozirgi kunda juda ko‘p algoritmik tillar mavjud. Bu tillar ichida Paskal tili 
universal tillardan biri bo‘lib, boshqa tillarga qaraganda imkoniyatlari kengroq 
tildir. So‘ngi yillarda Paskal tili juda takomillashib, tobora ommalashib bormoqda. 
Paskal tilida programa tuzish uchun Turbo Paskal va Delfi dasturlash vositalari 
mavjud. Bu dasturlash vositalari zamonaviy kompyuter texnologiyasining hamma 
talablarini o‘z ichiga olgan va unda dastur tuzuvchi uchun hamma qulayliklar 
yaratilgan.
Delphi - Windows muhitida ishlaydigan dastur tuzish uchun qulay bo‘lgan 
vosita bo‘lib, kompyuterda dastur yaratish ishlarini avtomatlashtiradi, xatoliklarni 
kamaytiradi va dastur tuzuvchi mehnatini engillashtiradi. Delhida dastur 
zamonaviy vizual loyihalash texnologiyasi asosida ob‘ektga yo‘naltirilgan 
dasturlash nazariyasini hisobga olgan holda tuziladi. Delphi sistemasi Turbo Pascal 
7.0. tilining rivoji bo‘lgan ob‘ektga yo‘naltirilgan Object Pascal dasturlash tilini 
ishlatadi. 
Ma‘lumki dastur tuzish sermashaqqat jarayon, lekin Delphi tizimi bu ishni 
sezilarli darajada soddalashtiradi va masala turiga qarab dastur tuzuvchi ishining 
50- 80%ni tizimga yuklaydi. Delphi tizimi dasturni loyihalash va yaratish vaqtini 
kamaytiradi, hamda Windows muhitida ishlovchi dastur ilovalarini tuzish 
jarayonini osonlashtiradi. 
Delphi o‘zida bir qancha zamonaviy ma‘lumotlar bazasini boshqarish 
tizimlari dasturlash texnologiyalarini ham ma‘lumotlar bazasini yaratishda 
ishlatadi. 
Delphi tili ham boshqa dasturlash tillari kabi o‘z alfavitiga va belgilariga ega. 
U 26 bosh lotin harflarini, 0 dan 9 gacha bo‘lgan arab raqamlarini va quyidagi 
belgilarni ishlatadi: bo‘shliq belgisi; 4 ta arifmetik amallar + , - , * , / ; mantiqiy 
amallarni bajarish uchun <, >, <=, >= , <>, = belgilarini ishlatadi. Bulardan 
tashqari vergul, nuqta, ikki nuqta, kichik qavs, katta va o‘rta qavslar. Dasturda 

---

7 
izohlar istalgan joyda berilishi mumkin. Ular katta qavs ichida yoziladi. 
Masalan. Program ad; { Bu dastur nomi } 
Delphi — dasturlash tillaridan biri. Borland firmasi tomonidan ishlab 
chiqarilgan. Delphi dasturlash tili ishlatiladi va avvaldan Borland Delphi paketi 
tarkibiga kiritilgan. Shu bilan bir qatorda 2003-yildan hozirgacha qoʻllanilayotgan 
shu nomga ega bo'lgan. Object Pascal — Pascal tilidan bir qancha kengaytirishlar 
va toʻldirishlar orqali kelib chiqqan boʻlib, u ob‘yektga yoʻnaltirilgan dasturlash tili 
hisoblanadi. 
Dasturlashning rivojlanish bosqichlari. Ilovalar (amaliy dasturlar) yaratish 
vositalarining rivojlanishini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: 
Dastlab yaratilgan kompyuterlarda dastur bevosita mikroprotsessorning 
buyruqlari (mashina kodi) ketma-ketligi ko‗rinishida yozilgan. Bu esa dasturlash 
uchun juda katta kuch va vaqt talab qilgan, dasturdagi xatolarni topish mushkul 
bo‗lgan. Bu ishni bir oz bo‗lsada osonlashtirish uchun mikroprotsessor buyruqlari 
uchun qisqa nomlar kiritilgan va maxsus dastur bunday nomlarni mashina kodi 
(mikroprotsessor buyruqlari)ga o‗girib bergan. Hosil bo‗lgan dastur kodi bevosita 
kompyuterda bajarilgan. Bunday dasturlash Assembler tilida dasturlash deb 
atalgan. 
Kompyuterlar ommaviy ishlab chiqarila boshlangach (uchinchi avlod 
kompyuterlari), ularda operatsion tizim vujudga keldi. Bunday kompyuterlarda 
dasturlash uchun yuqori darajadagi dasturlash tillari yaratildi. Dasturlash endi 
kompyuterning mashina kodiga bevosita bog‗liq bo‗lmay qoldi. Dasturlash tili 
odamlar orasidagi muloqot tiliga ko‗proq o‗xshab bora boshladi. Masalan, bu 
tillarda agar x>0 bo‗lsa, u holda y=ln(x) kabi jumlalardan foydalanish mumkin 
bo‗lgan. 
Navbatdagi bosqichda kompyuterda yechiladigan masala bir necha kichikroq 
va osonroq masalalarga ajratilgan. Zarurat bo‗lganda, ular ham o‗z navbatida 
yanada kichikroq masalalarga bo‗lib chiqilgan. Bu esa bitta masala bo‗yicha bir 
nechta, ba‘zan o‗nlab dasturchilar birgalikda shug‗ullanishlariga imkon berdi. 

---

8 
Yaratilayotgan dasturiy vositalarning, ya‘ni ilovalarning sifati yanada oshdi, 
dasturlar yanada murakkablashdi, dasturlar ko‗proq imkoniyatlarga ega bo‗ldi. 
Bunday dasturlash tuzilmaviy dasturlash deb atalgan. Biz bilgan dasturlash tili 
Turbo Pascal shunday tillar jumlasiga kiradi. Masalani kichikroq masalalarga 
ajratish hamda dasturlash protseduralar va funksiyalar yordamida amalga 
oshirilgan. 
Dasturlashning navbatdagi bosqichi obyektlarga yondashgan dasturlash 
deb ataladi. Bu birinchi navbatda shaxsiy kompyuterlarning keng tarqalishi va 
ularda ishlashni yanada oson va qulay qilish maqsadida yaratilgan grafik 
operatsion tizimlar (ularga hozirgi paytda keng tarqalgan Windows ham kiradi) 
bilan bog‗liq. 
Biz bilamizki, axborotni qayta ishlash usulini ma‘lum bo‗lgan ma‘lumot deb 
atash mumkin. Har qanday axborotni obyekt deb qarashimiz mumkin. Turbo 
Pascalda ma‘lumotlar o‗zgaruvchi va o‗zgarmaslarga bo‗linadi. Ularni qayta 
ishlash usullari (qayta ishlash algoritmlari) alohida protseduralar va funksiyalar 
ko‗rinishida bo‗ladi. 
Obyektlarga mo‗ljallangan dasturlashda avvallari birlashtirish mumkin 
bo‗lmagan bu ikki unsurni birlashtirish imkoni paydo bo‗ldi. Ular orasidagi farq 
yo‗qola boshladi. Natijada axborot bilan ishlash yanada qulay va yanada osonroq 
bo‗lib qoldi. Bu esa bitta dastur ustida o‗nlab, yuzlab va hatto minglab dasturchilar 
birgalikda ishlashlariga imkon berdi. Yaratilgan amaliy dasturiy vositalarning 
imkoniyatlari keskin oshib ketdi. 
Yaratilayotgan dasturiy vositaning o‗zini ham axborot deb qarash mumkin. 
Demak, dastur kodini yaratishda ham obyektlardan foydalanish mumkin. Masalan, 
har bir dasturning o‗z oynasi bo‗ladi. Dastur oynasining bo‗yi va eni kabi xossalari 
(oyna obyekti xossalari) bor, oynani yaratish, yopish, joyini va o‗lchovlarini 
o‗zgartirish kabi qayta ishlash usullari (oyna obyekti usullari) yordamida dastur 
oynasi bilan ishlashni osonlashtirish mumkin. Agar oyna degan obyekt yaratilgan 

---

9 
bo‗lsa, dastur oynasi bilan ishlash bu obyektning xossalarini kerakli tarzda 
o‗rnatish va obyekt usullaridan kerakli joyda foydalanish ko‗rinishida juda oson 
kechadi. Natijada dasturlash yanada osonlashdi, yaratilayotgan dasturlarning sifati 
yanada oshdi. 
Endi ilova yaratish uchun boshqalar tomonidan yaratilgan tayyor obyektlarni 
dasturga kiritish va ularning xossalarini kerak bo‗lgandek qilib o‗rnatish yetarli 
bo‗lib qoldi. Bunday dasturlash vizual dasturlash deb ataladi 
Zamonaviy dasturlash muhitlari. Bugungi kunda keng tarqalgan dasturlash 
muhitlarida asosan uchta dasturlash tili: Si, BASIC, Pascal dan keng foydalaniladi. 
Professional va tajribali havaskor dasturchilar asosan C (Si) va uning keyingi 
variantlari C++ va C# dan foydalanishsa, faqat o‗zlarining masalalarini yechish 
uchun dasturlashda foydalanadiganlarning ko‗pchiligi Pascal dan foydalanishadi. 
BASIC (to‗g‗risi, Visual BASIC) Microsoft kompaniyasi mahsulotlari ofis 
ilovalari va boshqa kompaniyalarning bir qator mahsulotlari, grafik muharrirlarda 
ishlarni avtomatlashtirish uchun qo‗llaniladi. 
Kuchli raqobat va foydalanuvchilarni jalb qilish maqsadida hozirgi paytda 
ommaviy dasturlash muhitlari bir paytda bir nechta dasturlash tillaridan 
foydalanish 
imkonini beradi. Shuningdek, so‗nggi paytda yaratilayotgan dasturlash tillarining 
ko‗pchiligi yuqoridagi tillardan biridan foydalanayotganlar uchun mo‗ljallab 
yaratilgan. Masalan, keng tarqalgan veb dasturlash tillari Java, Java Script, ASP, 
PHP, Python lar C++ va C# ga, keng tarqalgan kompyuter matematikasi paketlari 
MatLab, MathCAD, Maplelarning dasturlash tillari Pascalga, MacroMedia Flash 
nomli animatsion grafika yaratish ilovasining dasturlash tili Action Script esa 
Visual BASICga o‗xshab ketadi. 
Delphi 
(o‗qilishi 
Delfi) 
qadimgi 
dunyoda 
mashhur 
bo‗lgan avliyo yashagan ibodatxona joylashgan grek shaharchasining nomi bo‗lib, 

---

10 
u avliyo kabi bu dasturlash muhiti ham ko‗pchilik orasida juda mashhur bo‗lib 
ketgan. 
Uning qariyib chorak asr mobaynida 25 ta varianti yaratilgan bo‗lib, ular 
quyidagi uchta guruhga ajratiladi: 
Delphi 1 – Delphi 8 (1995-2003 yillar) 
Delphi 2005 – Delphi 2010 (2005-2009 yillar) 
Delphi XE 1 – Delphi XE 10 (2010-2017 yillar) 
Ularning barchasida asosiy (ba‘zan yagona) dasturlash tili Object Pascal 
bo‗lsada, ko‗pchiligida C++, Assembler da, oxirgi variantlarida Java da, ba‘zi 
versiyalarida hatto PHPda ham dastur yozish mumkin. Oxirgi versiyalari Windows 
ilovalari bilan birga Android va IOS ilovalarini ham yaratish imkonini beradi.