Mundarija: Kirish I bob delphi dasturi strukturasi

Delphi interfeysi quyidagi bo‗limlardan iborat:
1. Sarlavha satri.
2. Asosiy menyu.
3. Jihozlar paneli.
4. Boshqarish obyektlari (komponentalar) panellari.
5. Boshqarish obyektlari brauzeri.
6. Boshqarish obyektlari (obyektlar) inspektori.
7. Yaratilayotgan ilova oynasi (forma).
8. Yaratilayotgan ilova kodi.
Delphi muhiti oynasining sarlavha satri standart ko‗rinishga ega bo‗lib, unda 
ilovaning nomi, unda yaratilayotgan loyiha nomi va oynani yashirish, o‗lchovini 
o‗zgartirish va uni yopish uchun xizmat qiladigan uchta tugma joylashgan.
2. Delphining asosiy menyusi 11 ta bo‗limdan iborat bo‗lib, ular 
quyidagilardir:
1. File (Fayl).
2. Edit (Tahrirlash).
3. Search (Qidiruv).
4. View (Ko‗rinish).
5. Project (Loyiha).
6. Run (ishga tushirish).
7. Component (Boshqarish obyektlari).
8. Database (Ma‘lumotlar ombori).
9. Tools (Jihozlar).

---

20 
10. Window (Oynalar).
11. Help (Yordam).
3. Delphi Uskunalar paneli va obyekt (komponenta)lar paneli. Uskunalar 
panelida ko‗p ishlatiladigan buyruqlarning tugmalari joylashgan bo‗lib, bu ularni 
asosiy menyuga kirmasdan ishlatish imkonini beradi. Jihozlar panelida o‗ndan 
ortiq tugmalar bo‗lib, ularga yangilarini qo‗shish, ba‘zilarini olib tashlash mumkin.
Komponenta deb yaratilayotgan ilovaga joylash uchun mo‗ljallangan turli 
boshqarish elementlari (obyektlar)ga aytiladi. Vizual dasturlash shu boshqarish 
elementlarini ilova oynasiga joylash va uning xossalarini o‗zgartirish orqali amalga 
oshiriladi. Delphida yuzlab boshqarish elementlari bo‗lib, ular yigirmadan ortiq 
komponentalar paneliga joylab chiqilgan.
4. Delphi oynalari. Delphi ning asosiy oynasidan tashqari yana bir qator 
oynalari bo‗lib, ularning asosiy oyna ichida joylashishini o‗zgartirish, ularni 
yashirish, ekranga chiqarish, o‗lchamlarini o‗zgartirish mumkin. Bu oynalardan 
birinchi forma oynasi deb ataladi va unda yaratilayotgan ilovaning asosiy 
oynasining ko‗rinishi aks etadi. Bu oynaning o‗lchamlarini o‗zgartirish bilan 
yaratilayotgan ilova oynasining o‗lchamlarini o‗zgartirish mumkin. Unga 
komponentalar panelidan kerakli komponentalarni sichqoncha yordamida sudrab 
o‗tkaziladi va ularning o‗zaro joylashishi rejalashtiriladi. Bu oynani yangi ilova 
oynasi yoki sodda qilib ilova oynasi deb ataymiz. U bilan ishlash uning 
o‗lchamlarini o‗zgartirish, unga yangi boshqarish elementlarini joylash va bu 
elementlarning joylashishini o‗zgartirishdan iborat bo‗ladi.
Ikkinchi muhim oyna bu dastur kodi (aslida dastur matni) oynasi bo‗lib, ilova 
oynasidagi o‗zgarishlar unda avtomatik tarzda aks etadi. Masalan, bizilova 
oynasining o‗lchamlarini o‗zgartirsak, dasturning buni amalga oshiradigan 
operatori uning matniga qo‗shiladi. Ilova oynasiga yangi boshqarish elementlari 
joylansa, bu elementlarni tavsiflovchi operatorlar avtomatik ravishda dastur 
matniga qo‗shiladi.
Dastur kodi oynasida dasturchi qiladigan asosiy ish boshqarish elementlarini 
hodisalarga bog‗langanida elementning bu hodisa ro‗y berganida dastur unga 

---

21 
qanday javob berishi kerakligini ko‗rsatib berishdir. Bunda har bir hodisa uchun 
bitta protsedura yaratiladi va bu protsedura matnini yozish dasturchi zimmasiga 
yuklanadi.
Vizual dasturlashda dasturchining asosiy vazifasi dasturda foydalaniladigan 
boshqarish elementlarining, ya‘ni obyektlarning kerakli xossalari va amallaridan 
foydalanishdir. Bunda yuzdan ortiq obyektlarning o‗nlab xossalari va usullaridan 
keraklisini tezda topa olish juda muhimdir. Bu ishda Obyekt inspektorining o‗rni 
juda katta.
Ilova oynasida biror obyekt tanlanganda bu obyektning barcha xossalari 
obyekt inspektorida aks etadi. Natijada kerakli xossaning nomi va qiymatlarini 
eslashga va qidirishga hojat qolmaydi.
Yirik va murakkab ilovalarni yaratishda unda foydalaniladigan obyektlar 
keskin oshib ketadi. Ilovadagi obyektlardan keraklisini topishning oson usuli bu 
Object TreeView (Obyektlarning daraxtsimon ro‗yxati) deb nomlangan maxsus 
oynadan foydalanishdir. Bu oyna yana Obyektlar brauzeri deb ham ataladi. 
Obyektlardan biri ikkinchisini o‗z ichiga olishi mumkin. Shu sababli obyektlarning 
daraxtsimon (shoxlovchi) ro‗yxati eng qulay ro‗yxatdir.
Delphida yana bir nechta asosiy va ko‗plab muloqot oynalari bo‗lib, ular bilan 
keyinroq, zarur bo‗lganda tanishamiz.
5. Delphida loyihalar yaratish va saqlash. Delphida yaratiladigan ilovalar 
proyektlar (loyihalar) deb ataladi va maxsus Projects papkasida saqlanadi. Ular 
Pascal da yaratilgan ilovalardan ancha murakkab bo‗lib, ularni saqlash uchun bir 
nechta fayl kerak bo‗ladi.
Pascal da yaratilgan dasturni saqlash uchun bitta fayl yetarli va unda 
yaratilgan barcha dasturlarni bitta papkada saqlash mumkin. Lekin Delphida 
bunday qilib bo‗lmaydi, chunki turli loyihalarning bir xil nomli fayllari birining 
o‗rniga ikkinchisini saqlab qo‗yadi. Natijada loyihalar noto‗g‗ri ishlaydi va ular 
orasida nifoqlar kelib chiqadi. Shuning uchun yangi loyiha bilan ishlashdan oldin 
bu loyiha uchun yangi papka yaratish lozim.

---

22 
Delphida mavjud loyiha asosida yangi loyiha yaratishda ham ehtiyot bo‗lish 
kerak. Loyihaga o‗zgartirish kiritilishi bilan bu o‗zgarishlar loyiha fayllarida 
avtomatik tarzda saqlab qo‗yiladi va avvalgi loyihani qayta tiklashning iloji 
bo‗lmaydi. Shu sababli mavjud loyiha asosida yangi loyiha yaratishdan oldin 
mavjud loyihani yangi nomli boshqa papkaga ko‗chirib olish kerak bo‗ladi.