Mundarija: kirish I bob. Ijtimoiy normalar turlari

1.1.Qonun va axloq
Insonning ma’naviy dunyosi, uning ongi va madaniyati, faol hayotiy pozitsiyasini shakllantirishda ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiradigan, rivojlanish va takomillashtirishga maqsadli ta’sir ko’rsatadigan eng muhim ijtimoiy tartibga soluvchi huquq va axloq alohida o’rin tutadi. Qonun va axloq insoniyat madaniyatining eng muhim elementlari bo’lib, doimo o’zaro yaqin aloqada harakat qiladi. Bunday o’zaro ta’sir ob’ektiv ravishda shartlangan, chunki huquq va axloqning genezisi va haqiqiy mavjudligi ijtimoiy munosabatlarning umumiy sohalari bilan belgilanadi, ularda ushbu ijtimoiy tartibga soluvchilarning murakkab va ba’zan qarama-qarshi aloqalari yuzaga keladi.
1.2.Huquq va axloqning umumiy va farqlovchi belgilari
Qonun va axloqning umumiy xususiyatlari, xususiyatlari mavjud. Ularning asosiy umumiy xususiyatlari shundan iboratki, ular jamiyat madaniyati mazmuniga kiradi, ongning qadriyat shakllari hisoblanadi, me’yoriy mazmunga ega va kishilar xulq-atvorini tartibga soluvchi vazifasini bajaradi. Huquq ham, axloq ham jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy sharoitlariga ta’sir qiladi, umumiy maqsadga – shaxs va jamiyat manfaatlarini uyg’unlashtirishga, inson qadr-qimmatini ta’minlash va yuksaltirishga, jamoat tartibini saqlashga xizmat qiladi.
Huquqiy normalar va axloqiy me’yorlarning birligi, shuningdek, sivilizatsiyalashgan jamiyatning barcha ijtimoiy normalarining birligi ijtimoiy – iqtisodiy manfaatlar, jamiyat madaniyati, odamlarning erkinlik va adolat g’oyalariga sodiqligi umumiyligiga asoslanadi.
Qonun va axloq o’rtasidagi umumiy:
1. ikkalasi ham iqtisodiy asos va jamiyat ustidan yuqori tuzilmaviy hodisalardir;
2. umumiy iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va mafkuraviy asosga ega bo’lishi;
3. ularning umumiy maqsadi bor: jamiyatda umuminsoniy qadriyatlarni qaror toptirish;
4.ular umumiy qoidalar va xulq-atvordan iborat bo’lib, ma’lum bir irodani ifodalaydi, ya’ni ular o’rnatish va saqlashga qaratilgan. zarur daraja jamiyatda intizom va tartib;
5. normativ xarakterga ega bo’lib, ularda va boshqalarda normani buzganlarga salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradigan jazo choralari mavjud;
6. odamlarning xulq-atvoriga faol ta’sir qilish vositasini ifodalaydi;
Qonun va axloq jamiyat hayotining eng xilma-xil sohalariga kirib borish qobiliyatiga ega. Qonun ham, axloq ham ijtimoiy munosabatlarning mazmunan yakkalanib qolgan sohasi bilan chegaralanmaydi. Ular odamlarning ijtimoiy o’zaro ta’sirining keng sohalarida xulq-atvori bilan bog’liq bo’ladi, ya’ni ularning harakat predmeti sohalarida huquq va axloqni farqlab bo’lmaydi, ular ijtimoiy aloqalarning yagona “sohasida” faoliyat yuritadi. Demak, jamiyat, huquq va axloq normalarining o’zaro yaqin ta’siri. ...Umumiy xususiyatlar bilan bir qatorda axloq va huquqning o’ziga xos xususiyatlari ham mavjud.
Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga boʻlinishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo boʻlgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot vositalari. Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga boʻlinishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo boʻlgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda, jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib, lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda, jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib, lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi. Huquqiy normalar aniq ijtimoiy munosabatlarni baholashga davlat yondashuvini ifodalaydi.
Axloqiy talablar mazmunan kengroq bo’lib, talqin qilish va qo’llash uchun kengroq imkoniyatlar beradi. Masalan, axloq har xil yolg’on va yolg’onni qoralaydi. Qonunda qoralash noqonuniy aldashning ayrim turlariga nisbatan konkretlashtiriladi. Huquq va axloq normalarining farqi bu normalarni amalga oshirish kafolatlari xarakterida ham namoyon bo’ladi. Axloq va huquq talablarini ko’pchilik odamlar o’z adolatini anglaganliklari tufayli ixtiyoriy ravishda bajaradilar. Axloqiy me’yorlar shaxsiy e’tiqod, insoniy odatlar tufayli amalga oshiriladi. Axloqning ichki garovi inson vijdoni, tashqisi esa jamoatchilik fikridir. "Men uchun vijdonim hammaning nutqidan ko’ra ko’proq narsani anglatadi", dedi Tsitseron.Qonun va qonun ijroning o’ziga xos kafolati sifatida davlat hokimiyatining vakolati va kuchi, zarurat tug’ilganda, davlat majburlashi orqali ta’minlanadi. Binobarin, huquq va axloq normalari muayyan hollarda majburlov choralariga asoslanadi. Ammo majburlash choralarining tabiati va ularni qonun va axloqda qo’llash usullari boshqacha. Axloq sohasida majburlash jamoatchilik fikri, ijtimoiy jamoa, jamoaning ta’siri shaklida namoyon bo’ladi.
Jamiyat, shaxs axloqsiz harakat sodir etgan taqdirda, ma’naviy qoralash va ta’sir o’lchovini belgilaydi.Axloqiy me’yorlar oldindan aniq choralar va ta’sir shakllarini belgilamaydi. Axloqiy ta’sir choralaridan biri bu shaxsning qilmishini jamoaviy yig’ilishda qoralash, ma’naviy qoralash, ogohlantirish, jamoat tashkilotidan chiqarib yuborish bo’lishi mumkin. Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga boʻlinishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo boʻlgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot vositalari.
Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda, jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib, lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi. Huquqbuzarlik yoki jinoyat sodir etilgan taqdirda, tegishli huquqni muhofaza qiluvchi organlar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tegishli choralarni ko’rishlari shart. Qonun ustuvorligini buzish aybdor shaxsni qonuniy javobgarlikka tortishning qat’iy belgilangan protsessual tartibini nazarda tutadi. Ushbu tartibning axloqiy me’yorlarini buzish degani emas. Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga boʻlinishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo boʻlgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi.