Mundarija: kirish I bob iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyani yuzaga kelish shakllari va uni ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarining nazariy asoslari

III BOB DAVLAT MOLIYASINI BAQUVVATLASHTIRISHDA INFLYATSIYANI KAMAYTTIRISH SHAKLLARI

3.1.O`zbekiston respublikasining moliya siyosatini takomillashtirishdagi inflyatsiyaga qarshi istiqbollari

Bizning respublikada kredit va valyuta mablag`lari isrof qilib borilayotgani yo`q. Balki, ishlab chiqarish salohiyatini rivojlantirishga sarflanmoqda. Asosan, ishlab chiqarish ahamiyatiga molik bo`lgan ob`ektlar qurilishi hajmi keskin kengayib borayotganligi fikrimizni tasdikdaydi. Moliyaviy resurslar etishmayotgan sharoitda iqtisodiy o`sishni qisqa muddatlarda ta`minlash oson vazifa emas. Bu vazifa moliyaviy, shu jumladan, valyuta mablag`laridan foydalanishga okilona yondashishni talab etadi. Buning uchun pulning iktisodiyot tarkibini yangilash jarayoniga ta`sir kiladigan, binobarin, islohotlar muvaffakiyatini ta`minlaydigan ishlab chiqarish sohalariga sarflamoq kerak. Bu o`rinda Markaziy bank mablag`lari bir erga jamlanib, tijorat banklari tomonidan ularning eksportga mo`ljallangan va importning o`rnini bosadigan tarmoqdarga, asosiy fondlar va texnologiyalarni yangilashga sarflanishi uchun sharoit yaratishni o`zining asosiy vazifasi, deb biladi.
Mustaqillikka erishilgan dastlabki yillarda bank kreditlarining anchagina qismi sanoatdagi ustuvor bir qancha loyihalarni pul bilan ta`minlashga sarflandi. Ular orasida «UzDEUavto» qo`shma korxonasi (1843,2 mln. so`m), Buxoro neftni qayta ishlash zavodi (1210 mln. so`m), «Kvarts» AJ xuzuridagi arxetektura oynasi ishlab chikaradigan liniya qurilishi (610,8 mln. so`m) va shu kabi yirik boshka ob`ektlar mavjud. Binobarin, iqtisodiy usish vazifalarini hal etish uchun tijorat banklari tomonidan investitsiya kreditlari ajratilishidan tashqari, valyuta mablag`laridan oqilona foydalanish ham kerak bo`ladi. Shu sababli, davlatimiz o`zining valyuta siyosatida ham kredit siyosati tamoyiliga amal qiladi. Ya`ni, yuksak texnologiyali ishlab chiqarish salohiyatini shakllantirishga ustunlik beradi. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyot uchun zarur bulgan valyuta tushumlarini paxta, oltin, tabiiy xomashyo hisobiga olayotganligimiz hech kimga sir emas.
O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining ta`sirchanligini oshirish borasida bir qator muammolar mavjud. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ularni hal kilish dolzarb masalalardan biridir. Mazkur muammolar to`liq hal qilinsa, monetar siyosatni takomillashtirish va Markaziy bankning pul-kredit siyosati iqtisodiyotni yanada barqarorlashtirish uchun ishlashiga zamin yaratadi.
Davlatimiz monetar siyosatini amalga oshirishda ham kredit siyosatidagi tamoyillarga amal kilib, asosiy e`tiborni yuqori texnologiya ishlab chikarish saloxiyatini shakllantirishga qaratmokda.
Shuni ta`kidlash lozimki, Respublika chetdan karzga olayotgan mablag`larni birinchi navbatda ishlab chikarish sohasiga va muhim ijtimoiy sohalarga yo`naltirmokda. Bozor munosabatlariga o`tish davri iqtisodiyotining dastlabki yillarida konvertatsiyalashning butun og`irligi ushbu manbalar zimmasiga yuklash maqsadga muvofiq emas, chunki hozirgi bozor iqtisodiyotida katta valyuta tushumlari asosan yuqori texnologiyali eksportga yo`naltirilgan ishlab chiqarishlar hisobiga ta`minlanadi. Shuning uchun, hukumat va Markaziy bankning mustaqillik yillari va bugungi kundagi siyosati aynan shunday eksport saloxiyatini rivojlantirishga yo`naltirilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov o`z nutqdaridan birida: «Faqat iktisodiyotimizning asosiy va etakchi tarmoqlarida tarkibiy o`zgarishlarni amalga oshirsakgina, mahsulotimiz eksporti o`sishiga erishishimiz, to`lov balansining ijobiy sal`dosini ta`minlashimiz va shu bilan iqtisodiy mustaqilligimizni kafolatlashimiz mumkin», deya ta`kidlagan edilar. Masala shu tarzda qo`yilganda milliy valyutani konvertatsiyalashda yukori texnologiyali ishlab chiqarishni amalga oshirayotgan va eksportdan olgan daromadlarning bir qismini mamlakatimiz iktisodiyotiga qayta investitsiya kilayotgan qo`shma korxonalarga ustunlik beriladi. Muhim xalq iste`moli mollarini va eksportga mo`ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarayotgan, respublika iktisodiyotining asosiy va etakchi tarmoqdarida ustuvor loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etayottan tovar ishlab chiqaruvchilarimiz ham bunday huquqdan foydalanadilar. Boshqacha aytganda, valyuta resurslari birinchi navbatda ishlab chiqarish va texnologiyalar bilan shug`ullanayotgan korxonalarga berilmoqda.
O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining monetar siyosati o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lmoqda. Birinchidan, majburiy rezervlar miqdorining yukoriligi /20 foiz/ — tijorat banklarining resurslarini qisqarishiga sabab bo`lmoqda. To`g`ri, majburiy rezervlar tijorat banklarining likvidliligini ta`minlaydi. Biroq, u tijorat banklari resurslarining kamayishiga sabab bo`ladi.
Ikkinchidan, ochiq bozor operatsiyalarini rivojlantirish lozim. Chunki, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki shu vosita orkali ham muomaladagi pul-massasiga ta`sir o`tkaza olish imkoniyatiga ega bo`ladi. Bu orqali Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritishdagi ta`sirchanligini oshirish mumkin bo`ladi.
Xalqaro valyuta fondining tavsiyalariga binoan, 1994 yildan boshlab, hozirgi vaqtgacha pul-kredit siyosati juda qattiqqo`lliq bilan o`tkazilmoqda. 1996 yilda pul-massasi va inflyatsiyaning o`sish sur`atlari pasayishiga katta ta`sir ko`rsatgan omil — pul-kreditni tartibga solishning ilg`or vositalari joriy etilishi, byudjet operatsiyalari kamomadini davlat qisqa muddatli obligatsiyalari bilan ta`minlash noinflyatsiya usulining qo`llanilishi bo`ldi. Shu erdan ko`rinib turibdiki, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining monetar pul-kredit siyosati bir butunlikni tashkil etuvchi ikkita murakkab vazifani xal etishi — iktisodiy o`sish jarayonlarini rivojlantirishga ko`maklashishi va inflyatsiyani nazorat ostida tutib turishi kerak. Iqtisodiy o`sish esa bosh vazifadir, albatta. Islohotlarni moliyaviy ta`minlash muammolarini muhokama kilish davomida masalalarning ikki yirik bloki ko`ndalang bo`lib turibdi.
O`zining islohot modeliga ega bo`lgan O`zbekiston iqtisodiy o`sish sharoitlarini xam, inflyatsiya sur`atlarini keskin kamaytirish vazifasini ham nisbatan osonroq, hal etishning uddasidan chiqmoqda, deb aytish uchun barcha asoslar bor.
O`zbek so`mining hozirgi vaqtda cheklangan ichki konvertatsiyaga ega ekanligi va respublika valyuta bozorining holati O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining maqsadi va yo`nalishlarining o`ziga xosligini yuzaga keltiradi. Bu o`ziga xoslik, eng avvalo, so`mning AQSh dollariga nisbatan kursini barqarorlashtirish va ichki valyuta bozorini rivojlantirish — monetar siyosatning birlamchi vazifalaridan ekanligi namoyon bo`ladi.
Valyutani tartibga solish sohasidagi mavjud chora-tadbirlar ichki bozorni jahon bozorlaridagi raqobatga bardosh bera olmagan xorijiy mahsulotlarning endigina o`z ishlab chiqarishini qayta qurayotgan o`tish davri iqtisodiyotiga ega bo`lgan mamlakatlarga oqib kelishidan himoya kilishga karatilgan. Valyutani tartibga solish shartlari, shu jumladan, konvertatsiya tartibqoidasi ayni shunday mollarning ko`plab keltirilishiga to`sqinlik qiladi.
Keyingi yillarda ichki inflyatsiya darajasining pasayishi O`zbekiston tovarlarining eksportini importga qaraganda ancha foydali qilib qo`yishi kerak edi. Lekin aslida tamoyil shuning teskarisini ko`rsatadi. O`zbekistonda ishlab chiqarilayottan tovar-larning jaxon bozoridagi jozibadorligiga ta`sir ko`rsatishi, shu-ningdek, o`zbekistonlik ishlab chiqaruvchilarning mahsulotni eksport qilishdan manfaatdorligini oshirishga ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan kuchli vosita milliy valyutaning real kursini devalvatsiya qilishdan (devalvatsiya sur`atlari inflyatsiya sur`atlaridan yuqori bo`lganida) iboratdir. Shu maqsadda so`nggi yillarda O`zbekiston so`mining AQSh dollariga nisbatan silliq, deval`vatsiyasi amalga oshirib kelinmoqda.
So`mni keskin devalvatsiya qilib, ayni vaktda uning ayirboshlash kursini bir xillashtirish inflyatsiyaning o`sishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, iste`mol bozoridagi ozmi-ko`pmi darajada ayirboshlash kursi bilan bogliq bo`lgan bir qancha tovarlarning narxlarini taqqoslash qisqa muddatda narxnavoning o`sishi unchalik katta bo`lmasligini va uzoq davom etmasligini ko`rsatmokda. Dastlabki, sakrashdan keyin narxlar xatto pasayishi, so`ngra esa etarli darajada izchil pul-kredit siyosati amalga oshirilsa, barqarorlashuvi mumkin.
Inflyatsiya o`zi bilan birga katta iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlarni olib keladi. Natijada resurslar noto`g`ri joylashtiriladi va bu o`z navbatida, iqtisodiy samaradorlikning pasayishiga olib keladi. Shuningdek, inflyatsiya iktisodiy vakillarga o`z faoliyatini kelgusida rejalashtirishga xalaqit beradi, xamda ularning olib borilayotgan iqtisodiy siyosatga bo`lgan ishonch darajasini pasaytiradi. Bundan tashqari, u milliy daromadni aholining bir qismi foydasiga va ikkinchi kismi zarariga qayta taqsimlaydi. Shu boisdan inflyatsiyaga qarshi kurash butun dunyoda hukumatning asosiy vazifalaridan biri xisoblanadi. O`tish davri iktisodiyotini boshidan kechiraetgan mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, yuqori sur`atdagi inflyatsiya kuzatilgan hamma joylarda u aholining turmush darajasiga yomon ta`sir ko`rsatgan. Bunday mamlakatlarda barqarorlashtirishga doir barcha dasturlarning diqqat markazida inflyatsiyaga qarshi kurash masalasi turishi bejiz emas. Amaliyotda o`tish davri iktisodiyoti hukm surgan ko`pgina mamlakatlar inflyatsiya darajasini bir yilda 20-40 foizga tushirdilar, lekin uni yanada pasaytirish hamma vaqt ham kutilgan natijalarni beravermaydi. O`zbekistonda eng katta inflyatsiya 1992-1994 yillarda kuzatildi.2018 yilda inflyatsiyaning 7,2 foizni tashkil etdi. Inflyatsiyaning yuqori darajada bo`lishiga sharoit yaratgan boshqa omil narxlarning dastavval past darajada bo`lganligidir. O`tish davri iktisodiyotini boshidan kechiraetgan davlatlarda ishlab chiqarish va milliy daromadning pasayishi natijasida to`lov qobiliyatining tushishi respublikalar urtasida tovar aylanmasi sezilarli darajada kamayib ketganligining asosiy sabablaridan biri bo`ldi. Bundan tashqari, sobiq Sovet Ittifokining boshqa davlatlari bilan ilgarigi iqtisodiy aloqalar buzilganligi, ularning o`z valyutalarini kiritganliklari, mustahkam to`lov tizimining yo`qligi O`zbekistonning chet davlatlar bilan savdo qilishga o`tishiga ob`ektiv ta`sir ko`rsatdi.
Yuqorida qayd etilgan masalalar to`la hal qilinsa, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining monetar siyosatini yanada takomil-lashtirish, demakki, natijada bank tizimini yanada rivojlantirish mumkin. Bu o`z navbatida iqtisodiy o`sish sur`atlarini oshirishi va natijada aholining turmush darajasini yanada oshirishi mumkin.
Umuman olganda, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosati o`ziga xos xususiyatlardai kelib chiqmokda. Xulosa kilib aytganda, Markaziy bankning monetar siyosati ta`sirchanligi qanchalik oshsa, shu darajada iqtisodiyotimiz barqarorligi kafolatlanadi.
O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki pul-kredit siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga, inflyatsiya jarayonlarini ushlab turish, milliy valyutamiz kursining barqarorligini ta`minlash, iqtisodiyotning real sektorini rivojlantirishni rag`batlantirishga qaratilgan. Byudjet-soliq sohasida ham pul muomalasini boshqarish bo`yicha chora-tadbirlar majmuini amalga oshirish 2019 yilning 9 oyi mobaynida iste`mol narxlari indeksini, tijorat banklarining foiz stavkalarini pastlatish va mos ravishda iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmining sezilarli o`sishiga yordam beruvchi darajada barqarorlashtirishga imkon berdi.

Yillar	Iste`mol baholar indeksi (IBI), jamlangan	Oziq-ovqat tovarlari	Nooziq-ovqat tovarlari	Xizmatlar
2017	24,9	18,9	36,6	47,1
2018	27,4	27,9	21,1	36,9
2019	27,6	28,0	19,3	41,3
2020	10,3	5,4	13,9	30,9