Mundarija kirish I bob. Masal – axloqiy, tarbiyaviy janr sifatida

Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminastion nuqta va yechimi bo‘lgan kichik pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo‘la oladi.

A. Navoiy dostonlarining bir qancha epizodlari, “Sher bilan Durroj”, “Kabutar” singari masallari yaxshi xislatlarni tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi.

Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni bolalar qiziqib o‘qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning “Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir.

Mashhur masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan Chayon”, “Maymun bilan Najjor” masallari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda do‘stlik, rostgo‘ylik, qo‘lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g‘oyalar ilgari suriladi.

Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo‘pollik, qo‘rslik, yolg‘onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin amaldagi boshlang‘ich sinf “O‘qish kitobi” darsliklarida masal janriga kam o‘rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o‘rni beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o‘quvchi matndagi e’tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o‘qib o‘tib ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o‘rinni, bo‘shliqni to‘ldiradi.

1.2 Masal janrining tuzilishi va turlari
Masal - axloqiy yoki diniy saboq beradigan hikoya. Masal bir qarashda bir-biriga bog'liq bo'lmaganlik va chuqurroq saboq o'rtasidagi taqqoslashni amalga oshiradi. Masal odatda hikoyadir. Biroq, masal haqiqiy hikoya emas. Unda kundalik hayotda qo‘llash mumkin bo‘lgan voqeani hikoya qilish uchun badiiy qahramonlar va badiiy syujetdan foydalaniladi. Bu hikoya diniy yoki axloqiy saboq berishi mumkin. Misol uchun, masal kechirimlilikning nasroniylik qadriyatini o'rgatishi mumkin.
Masallar, og‘zaki, yozmada nasr va nazmda bo‘ladi. Masalda ko‘pincha axloqiyta’limiy fikr va ma’nolar ifodalangan bo‘ladi. Xalq og‘zaki ijodining bu janri ham alla-qo‘shiq, topishmoq, maqol, ertak kabi insoniyatga xizmat qiladi, o‘sibulg‘ayib, komil inson bo‘lish uchun yordam beradi. Zero, insonni hayvondan ajratadigan sifatlardan birinchisi aql, odob, tarbiya, so‘zlash quvvati va tildir. Inson aqli, zehni bilan yaxshi va yomonni, foyda va zararni ajrata oladi. Aql — inson rohatining madoridir. Bir donishmand „Aqling bilan qara, ko‘z xoindir, qalbing bilan eshit, quloq yolg‘onchidir“, degan ekan. Inson bir ishga kirishar ekan, eng avval shu ishni aql kabi adolat o‘lchovida o‘lchab, keltiradigan foyda yoki zararini o‘ylab, so‘ngra shu ishga harakat qilishi lozim. O‘zi uncha tushunmagan ish haqida uni yaxshi tushunadigan mutaxassis maslahatini olish tavsiya etiladi. Go‘zal xislatlar komillikning bir nishonasidir. Go‘zal axloq ham aqlning kamolga erishganidan dalolat beradi.
Bugungi kunda asalning 3 ta asosiy turi: taqlid (o’xshatish), masal va ibratli hikoya.
O'xshashlik
O'xshatishlar ikki narsa o'rtasida taqqoslash uchun o'xshatishlardan foydalanadi. O'xshatish o'z saboqlarini odamlar bog'lashi mumkin bo'lgan vaziyatdan foydalanib o'rgatadi. U haqiqiy hayotda sodir bo'lgan vaziyatdan foydalanishga qaratilgan.
Masalan:
Yo'qotilgan tanga masali o'xshatishning namunasidir. Har bir inson yo'qolgan tangani topishda xursandchilikni his qilishi mumkin. Muqaddas Kitobda Iso tangalaridan birini yo'qotgan ayol haqida hikoya qiladi. Bu Injil masalida o'nta kumush tangaga ega bo'lgan va tangalaridan birini yo'qotgan ayol tasvirlangan. U tangani sinchiklab qidiradi va nihoyat topgach, do'stlaridan quvonchiga sherik bo'lishni so'raydi. Ayol tavba qilgan bir gunohkor uchun Xudoning farishtalari huzurida shodlik borligini aytadi.
Diniy saboq shundan iboratki, Xudo hatto bir kishi gunohlari uchun kechirim so'rasa, xursand bo'ladi. Inson o'zini "to'g'ri" yo'lda - Xudoga boradigan yo'lda topish uchun izlash kerak bo'lishi mumkin.
Masal
Masal - bu murakkabroq o'xshatish. Dars o‘tkazish uchun xayoliy voqealardan foydalanadi. O‘xshatish, masal va ibratli hikoyadan farqi shundaki, masal o‘xshatishdan uzunroq bo‘lsa-da, lekin ibratli hikoya kabi hikoya tuzilishi va uslubiga ega emas.
Masalan: Ezop ertaklaridagi (1484) "Bo'ri yig'lagan bola" (1484) masal bo'lib, qishloq aholisidan yordam so'rab faryod qilgan yosh cho'pon bola haqidagi ertakni hikoya qiladi. U suruvga bo'ri hujum qilmoqda, deb chaqiradi, lekin u har safar ularni aldaydi - bu yolg'on signaldir. Bir kuni bo'ri kelib, suruvga bostirib kirsa, cho'pon bola qishloq ahlini chaqirib, yordam so'raydi. Bolaga ko‘p marta aldanib qolgani uchun qishloq ahli unga ishonmay qoladi, bo‘ri qo‘ylarning hammasini yeb ketadi.
Bundan saboq shuki, yolg'onchi haqiqatni aytishga qaror qilgan kuni ularga ishonmaydi. Yolg'onchi yolg'onchi obro'si tufayli o'z ishonchini yo'qotadi.
Namunali hikoya
Namunali hikoya, shuningdek, hikoyaviy masal sifatida ham tanilgan. U qahramonlar va syujetdagi o'zgarishlarni ko'rsatish uchun uzoq hikoyadan foydalanadi. Bu o'zgarishlar hikoyachi muhokama qilish uchun tanlagan diniy saboqlarni aks ettiradi.
"Yaxshi samariyalik" - bu talon-taroj qilingan, kaltaklangan va yo'lda qolgan yahudiy odam haqida hikoya qilingan hikoya. Bir yahudiy ruhoniy va keyin bir levi odamning yonidan o'tib, ikkalasi ham unga yordam berishdan bosh tortdilar. Samariyalik eng oxirgi o'tadi va u odamga yordam beradi.
Uch kishining ijtimoiy va diniy ierarxiyasi jarohatlangan odamni o'tish tartibiga rioya qiladi - eng hurmatlidan tortib to eng kam hurmatligacha. "Yaxshi samariyalik" masalida o'qitiladigan dars diniy va ijtimoiy ustunlik haqidadir. Xristianlik o'rgatganidek, qo'shnini sevish asosiy mavzudir. Bu masalda diniy va ijtimoiy ustunlik haqidagi g'oyalar odamlarning bir-biriga mehribonlik ko'rsatishiga to'sqinlik qilmaslik kerakligini ko'rsatadi. Jarohatlangan odam yahudiy bo'lsa-da, uning haqiqiy qo'shnisi eng ehtimolli odamlar orasidan topilgan.
Bir majlisda hech kimga so‘z bermay, ezmalik qilib so‘zlay bermaslik, johil va nodonning so‘zlariga sukut bilan javob berishlik inson uchun g‘olibiyat va sadoqat bo‘lib, buning aksi esa pushaymonlik va tubanlikdir. Hayotda beaql, o‘ylamay, o‘ziga o‘zi xulosa chiqarmay yashaydigan odamlar ham bor. Ayniqsa, do‘st-o‘rtoq tanlashda tag-tubini so‘rab-surishtirmay, kasb-korini bilmay, fe’latvorini o‘rganmay turib do‘st bo‘ladiganlar, albatta, quyidagi rivoyatda aks ettirilganidek, o‘zini o‘zi nobud qiladi, halok bo‘ladi: Bir bog‘bonning tog‘ yaqinida g‘oyatda dilkusho bog‘i bor edi. Dehqon o‘sha bog‘da umr kechirardi. Bir kuni zerikib bog‘dan tashqariga chiqdi, tog‘ etaklarini tomosha qilib yurdi, shu vaqt yuksak tog‘lardan quyiga tushgan bir ayiqqa duch keldi. Ular bir-birlariga ulfat bo‘ldilar. Ayiq o‘sha dehqonning suhbatiga ko‘ngil berdi, u bilan birga bog‘ga keldi, shirin mevalardan yeb do‘stligi mustahkam bo‘ldi. Mabodo dehqon soya-salqin joyda dam olib uxlab qolsa, ayiq uning yonida o‘tirib, pashshalarni qo‘rirdi. Bir kun bog‘bon uxlab, ayiq pashshalarni qo‘rib o‘tirgan edi, pashshalar dehqonning yuz-ko‘ziga hujum qilishdan to‘xtamadilar. Bir tarafdan quvlasa, ikkinchi tomondan yopirildi. Ayiq ularning hammasini birdaniga o‘ldirish fikriga tushdi. Pashshalar dehqonning yuz-ko‘ziga yopirilib qo‘ngan vaqtni poylab turib, dehqonning boshiga xarsang tosh bilan bir tushirdi, dehqonning boshi majaqlanib ketdi. Pashshalarga ziyon yetmadi, ular uchib ketdilar. Hissa: Nodonning do‘stligi ham ayiqning do‘stligiga o‘xshash bo‘ladi. Har kim nodonni o‘ziga do‘st, ulfat deb hisoblasa, dehqonning holiga tushishi mumkin.