Mundarija: Kirish i-bob. Qo’qon xonligining siyosiy tarixi va markaziy davlat boshqaruv

Nabiyev.R. Iz istorii Kokandskogo xanstva...-s.228-231.
Materiali po istorii Ura -Tyube. Sbornik aktov XVIII-XIX vv.-M/:1963.-S.35

Hakimxo'ja eshon tayinlangani haqidagi xujjatlar keltirib o'tgan fikrlarimizni tasdiqlaydi. Bu mahalliy boshqaruvdagi yuqori mansablarga turli amaldorlar faqat xon tomonidan tayinlanganligining yaqqol misolidir. Mahalliy boshqaruv tizimida —Sadr” lavozimi bo'lib, odatda, “vaqf mulklarining daromadlariga hisob- kitobiga javobgar kishi” hisoblangan. Sadrlar faoliyati bu bilan chegaralanib qolmagan.Ular vaqf mulklarini boshqarishdan tashqari barcha sayyidlar, ulamolar, mudarrislar, qozilar, shayxulislomlar, muazzinlar va qorilarni o'z rahnamoligiga olgan. Bu mansab egasiga oliy hukmdor ham, viloyat hokimlari ham alohida ehtirom ko'rsatganlar. Viloyat markazlarida ma'naviy hayotni bir maromda ketishini ta'minlash va hokimlarning o'zboshimchaligining oldini olish uchun “Sadr” lavozimi joriy etilgan deyish mumkin.
Qo'qon xonligi mahalliy boshqaruv tizimida va boshqa xonliklardgi kabi qozilar muhim rol o'ynagan. Qozilarning zimmasiga fuqarolarning arz va shikoyatlarini, talablari asosida shariat qonunlariga asoslangan holda sudlov ishlarini tashkil etish yuklatilgan. Qo'qon xonlida viloyat va shahar qozilari, Buxoro va Xiva xonliklaridan farqli ravishda “xon yorlig'iga binoan” shahar hokimlari tomonidan tayinlanar edi.99 Ko'p hollarda qozilarni tayin etishda ularning qozilar avlodidan ekanligiga ham e'tibor berilgan.Qozilar, odatda, xazinadan maosh olmaganlar. Ular asosan, turli qozilik hukmlari xususan, nikoh o'qishi, har xil xujjatlarni rasmiylashtirilishi va boshqalardan kelib tushadigan daromadlar hisobiga yashaganlar. Ularning maosh bilan ta'minlanmaganligi ba'zi hollarda qozilar orasida salbiy holatlar, jumladan , poraxo'rlikning kelib chiqishiga sabab bo'lgan.Mahalliy boshqaruv tizimida faoliyat yuritgan qozilar bu boshqaruv tizimining tepasida turgan hokimlar, beklar oldida javobgar edi. Qozilarning hukmlarida norozi fuqarolar oliy hukmdor xonga va hokimga murojaat qilish huquqiga ega bo'lganlar.