Mundarija kirish i-bob. Shaxsni o‘zini-o‘zi anglashining psixologik jihat-lari

II-BOB. O‘Z-O‘ZINI BOSHQARISH SAMARADORLIGINI BAHOLASH NAZARIYASI BO‘YICHA OLIB BORILGAN ISHLAR
2.1 Individual o‘zini o‘zi boshqarish uslubi konsepsiyasi (V.I.Morosinov boyicha)
V.I.Morosanovaning ta’kidlashicha, psixologik amaliyot darslari, ayniqsa, kasbiy va o‘quv maqsadlariga erishishda vositachilik qiladigan ijodkorlik, mustaqillik va boshqa subyektiv tizimli xususiyatlarning namoyon bo‘lishiga, birinchi navbatda, shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari, xarakterologik ombori, uning o‘zini o‘zi anglashi, yo‘nalishi, faoliyatning turli darajalarida tan olinishi ta’sir ko‘rsatishini aniq ko‘rsatib turibdi. Va shu bilan birga, amalda qo‘llaniladigan shaxsiy diagnostika usullari va ular asosida tuzilgan shaxsiy xususiyatlar samarasiz: ular shaxsiy xususiyatlar o‘zini o‘zi boshqarishning individual xususiyatlarida qanday amalga oshirilganligi, uning kasbiy yoki o‘quv vaziyatidagi xatti-harakatlarini, ma’lum bir shaxs qay darajada va qanday vositalar bilan erishishini aniqlaydigan instrumental ma’lumot bermaydi.
V.I.Morosanovaning fikriga ko‘ra o‘z-o‘zini boshqarish tizimi funktsional aloqalarning o‘zaro ta’siri natijasida amalga oshiriladigan yaxlit, yopiq tuzilma, ochiq axborot tizimi sifatida qaraladi, ularni ajratish uchun o‘ziga xos o‘ziga xos boshqarish funktsiyalari asos bo‘lib, muayyan aqliy vositalar va ularni amalga oshirish usullaridan qat’i nazar, umumiy boshqarish jarayonida tizimli ravishda o‘zaro ta’sir qiladi. Ongli ravishda o‘zini o‘zi boshqarish modeli quyidagi aloqalarni o‘z ichiga oladi: faoliyatning maqsadlari, muhim shartlarning modellari, ijro etuvchi harakatlar dasturlari, muvaffaqiyat mezonlari, natijalarni baholash va tuzatish. Havolalarning har biri tegishli boshqarish jarayoni bilan amalga oshiriladi: maqsadlarni rejalashtirish, sharoitlarni modellashtirish, faoliyatni amalga oshirishni dasturlash, faoliyat natijalarini baholash va tuzatish.
Stilistik xususiyatlar ma’lum bir faoliyat talablari va shaxsiy o‘zgaruvchilar ta’siri ostida boshqarish jarayonlarining stilistik xususiyatlarining individual tipik kompleksi shakllangan taqdirda o‘ziga xos o‘zini o‘zi boshqarish uslubining xususiyatlariga ega bo‘ladi.
O‘z-o‘zini boshqarish uslubi inson mavjudligining tashqi va ichki sharoitlari ta’sirining passiv integratori emas, balki sub’ektlarda shakllangan maqsadlarga erishishni boshqarishning eng tipik usullarini to‘plash natijasidir. Shaxsiy uslub tushunchasi nafaqat moslashuvchan faoliyatni, balki atrofdagi dunyoni va o‘zini ushbu faoliyat sub’ekti sifatida o‘zgartiradigan odamning faoliyatini ham o‘z ichiga oladi.
V.I.Morosanova individual o‘zini o‘zi boshqarish uslubining quyidagi funktsiyalarini aniqlaydi: tizimni shakllantirish, instrumental, kompensatsion.
Shunday qilib, V.I.Morosanova o‘zini o‘zi boshqarish uslubini insonning hayotiy maqsadlarga erishishni rejalashtirish va dasturlash, muhim tashqi va ichki sharoitlarni hisobga olish, natijalarni baholash va sub’ektiv maqbul natijalarga erishish uchun o‘z faoliyatini sozlashning individual usuli sifatida tavsiflaydi. Muallif o‘z-o‘zini boshqarishning asosiy bo‘g‘inlariga rejalashtirish, dasturlash, modellashtirish, natijalarni baholash, boshqarish va shaxsiy xususiyatlar yoki shaxsning instrumental xususiyatlari – mustaqillik, ishonchlilik, moslashuvchanlik va boshqalarni o‘z ichiga oladi.
Xulq-atvorni o‘zini o‘zi boshqarish uslubining xususiyatlari.
Morosanova V. I. ga ko‘ra individual o‘zini o‘zi boshqarish kontseptsiyasining asosiy qoidalari insonning ixtiyoriy faoliyatini ongli ravishda o‘zini o‘zi boshqarishni aqliy vositalarning ajralmas tizimi sifatida belgilaydi, uning yordamida inson o‘zining maqsadli faoliyatini boshqarishga qodir. Aqliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimlari inson faoliyatining har xil turlari uchun universal tuzilishga ega va shu doirada ongli ravishda o‘zboshimchalik bilan boshqarishda turli funktsiyalarni bajaradigan asosiy tarkibiy qismlarni ajratish mumkin.
Morosanova V.I. o‘z-o‘zini boshqarishning individual tipik (yoki uslub) xususiyatlarini insonning o‘zini o‘zi boshqarish xususiyatlari sifatida belgilaydi, ular har xil turdagi ixtiyoriy faoliyat, xulq-atvor va amaliy faoliyatda barqaror namoyon bo‘ladi.
Aqliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimlari inson faoliyatining har xil turlari uchun universal tuzilishga ega va shu doirada ongli ravishda o‘zboshimchalik bilan boshqarishda turli funktsiyalarni bajaradigan asosiy tarkibiy qismlarni ajratish mumkin.Rao psixologiya institutining o‘z-o‘zini boshqarish psixologiyasi laboratoriyasi xodimlarining asarlarida ishlab chiqilgan va eksperimental ravishda sinovdan o‘tgan o‘z-o‘zini boshqarish modeliga ko‘ra, ongli ravishda o‘zini o‘zi boshqarish ixtiyoriy faoliyatni boshlash va boshqarish jarayoni sifatida qaralishi mumkin. Ongli o‘zini o‘zi boshqarish tizimi sub’ekt uchun ushbu jarayonni amalga oshirish, maqsadlarni ilgari surish va ularga erishish uchun aqliy resurslarni tashkil etish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. O‘z-o‘zini boshqarish tizimining funktsional tarkibiy qismlari xususiy boshqarish jarayonlaridan biri tomonidan amalga oshiriladi, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- maqsadlarni rejalashtirish
- maqsadga erishish uchun muhim shartlarni modellashtirish
- harakatlarni dasturlash
- baholash
- natijalarni tuzatish.
Ushbu jarayonlar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq va ketma-ket yoki parallel ravishda amalga oshirilishi mumkin.
O‘z-o‘zini boshqarishning o‘ziga xos xususiyatlari o‘zaro bog‘liq bo‘lishi mumkin: yetarlilik, xabardorlik, moslashuvchanlik, ishonchlilik va barqarorlik. Albatta, shaxsni boshqarish xususiyatlari faqat operatsion xususiyatlar bilan cheklanmaydi. Shunday qilib, ularga ishonch, tashabbuskorlik, ehtiyotkorlik, tanqidiylik, mustaqillik, mas’uliyat kabi shaxsiy xususiyatlar kiradi.
Shuning uchun, ularni amalga oshiradigan aqliy jarayonlar tarkibidan va faoliyatning tashqi ijro etuvchi tuzilishidan qat’i nazar, turli xil faoliyat turlari uchun umumiy bo‘lgan boshqarishning funktsional tarkibiy qismlarini ajratish va o‘rganish uchun yondashuvdan foydalanish mumkin.
Shu bilan birga, o‘z-o‘zini boshqarish uyg‘un xulq-atvorni rivojlantirishga hissa qo‘shadigan yagona jarayon sifatida qaraladi va shu bilan o‘z maqsadini amalga oshirishga muvofiq o‘zini boshqarish, o‘z xatti-harakatlarini hayot talablariga va kasbiy yoki o‘quv vazifalariga muvofiq yo‘naltirish qobiliyatini rivojlantiradi.