Mundarija kirish I bob. Shvetsiya tarixi

KURS ISHINING MAQSADI. Jahon tarixi fanining asosiy maqsad va vazifasi bo‘lajak tarix fani O‘qituvchilariga Jahon tarixining eng qadimgi ibtidoiy jamoa davridan to bugungi kunimizgacha bo‘lgan davrda yuz bergan tarixiy jarayonlar, ijtimoiy va iqtisodiy sohadagi asosiy xususiyatlar, madaniy sohaning taraqqiyoti va uning O‘ziga xos xususiyatlari haqida atroflicha va chuqur bilim berishdan iborat.
KURS ISHINING VAZIFALARI. Talabalarning dunyoqarashini, ilmiy nazariy tafakkurini takomillashtirish, O‘tmish va hozirgi zamondagi voqea va hodisalarga ilmiy xolislik va tarixiylik tamoyillariga amal qilgan holda tarixiy voqelikka munosabat bildiradigan, umuminsoniy qadriyatlar asosida yondoshadigan, erkin fikrlaydigan komil inson qilib tarbiyalashdir. Shuningdek, talabalarda kelajakda o‘z sohalari bo‘yicha faoliyatlari davomida amaliy ahamiyat kasb etuvchi malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. “Mustaqil O‘zbekiston Davlatining tashkil topishining hozirgi bosqichida tarix o`qitishning yanada yaxshilab, yangilab borish, o`qitish jarayonini, uning ob‘ektiv 1 Ishmuhammedov R., Abduqodirov A.,Pardaev A.Ta’limda innovatsion texnologiyalar.T.,2008.

I BOB. SHVETSIYA TARIXI.
1.1. XX asrning 20-yillaridan boshlab Shvetsiya
XX-asrning 20-yillaridan boshlab Shvetsiya, Angliya, Germaniya, AKSh, Yaponiya va boshqa mamlakatlardagi 6-14 yoshdagi bolalar o’z rivojlanishida, ulardan yuz yil ilgari yashagan tengdoshlariga nisbatan ancha o’zib ketganligi to’g’risidagi ma’lumotlar paydo bo’la boshladi. Kichik va o’rta yoshdagi bolalarning bo’yi 10-15sm, og’irligi esa 8-10 kg ortgani aniqlandi. Ushbu xodisa – bo’y va og’irlikni asriy ortishi degan nom oldi. Keyingi yillarda akseleratsiya yanada yorkin namoyon bo’lganligi kuzatilgan. Bundan 50 yil ilgari odamlar bo’yining maksimal uzunligi 25-26 yoshga to’g’ri kelgan bo’lsa, bizning zamonimizda o’g’il bolalar 18-19 yoshda, qiz bolalar esa 16-17 yoshda to’liq jismoniy balog’atga etadilar, yangi tug’ilgan chaqaloklar tanasining uzunligi 1930-1940 yillardagiga nisbatan o’rtacha 1sm ko’p.
Akseleratsiya keyingi yosh davrlarni ham qamrab oladi. 1970-yilda tug’ilgan bolalar bir yoshga to’lganda 1900-1910 yillarda tug’ilgan o’z tengdoshlaridan 2 sm uzunroqdir. Uch yashar o’g’il bolalarning bo’yi 1901-1905 yillardagiga nisbatan 15,5 sm balandroq. Ushbu yoshdagi Varshavalik bolalarning bo’yi 1924 yildan to 1961 yilgacha 4sm o’sgan. Etti yashar o’g’il bolalarning bo’yi 1959 yilda 1901-1905 yillarga nisbatan 9sm baland bo’lgan. Bunday misollarni juda ko’p keltirish mumkin. Lekin, shuni ko’rsatishimiz lozimki, 1941 yilda qiz bolalar bo’y o’sishi 20 yoshga kelib to’xtagan bo’lsa, xozir 18 yoshda, o’g’il bolalarniki 25 yoshda bo’lsa, xozir 20 yoshda to’xtamoqda¹.
Gavda uzunligining o’rtacha kattaligi (Rossiyada, Evropada 180-182 sm) xali rivojlanish barkamolligi saqlangan normani asrlar davomida kuzatilgan chegaralarni yuqori ko’rsatkichiga yaqinlashishi sodir bo’lmoqda.
Gavda massasining ortishi ham e’tiborni jalb qilmoqda. Bo’yning o’sishining ortishi, so’zsiz massaning ortishiga ham olib keladi. Shu bilan birga, massaning ortishi bo’yning o’sishi natijasida ortishiga nisbatan kattaroq bo’ladi. Yangi tug’ilgan chaqaloqning massasini ortishi xomiladar ayollarni ratsionallik yo’qligi oqibati desa ham bo’ladi.
Bir yoshdagi bolalar 50 yil ilgari tengqurlari nisbatan 1,5-2 kg og’irdirlar. Evropada bir qator shaharlardagi ma’lumotlarga ko’ra, oxirgi 80 yil ichida, 13 yashar bolalarning massasi 12 kg ga ko’paygan. Voyaga etgan Moskvaliklarning massasi oxirgi 40 yilda 9 kg ga ortgan. Massaning bunday keskin ortishi, albatta akseleratsiyaning oqibatida emas, balki ortiqcha ovqatlanish natijasida degan xulosa ko’prok to’g’ri keladi.
Akseleratsiya organizmning ko’pchilik funktsional tizimlari rivojlanishiga ham tasir ko’rsatadi: tayanch harakat, endokrin va boshqalar. Masalan, qo’l barmoqlari va kift suyaklarining qotishi 1936 yildagiga nisbatan 1-2 yil oldin sodir bo’lmoqda. Sut tishlarining doimiy tishlarga almashishi ham shu muddatlarga oldinga surilgan.
Jinsiy balog’atga etish asr boshdagiga nisbatan 2 yil ilgari sodir bo’lmokda. Chexiyadagi qizlarning xayz ko’rishi 1914 yilda o’rtacha 14yoshda sodir bo’lgan bo’lsa, 1963 yilga kelib 12 yilu 8 oyda boshlangan. Norvegiyada yashaydigan qiz bolalarda xayz ko’rish 1850 yilda 17 yoshda boshlangan bo’lsa, 1967 yilda-13,5 yoshda boshlangan².
Jinsiy balog’atga etish muddatlari geografik, klimatik sharoitlar va irqiy xususiyatlar bilan belgilanadi degan mustahkam o’rganilgan nuqtaiy nazar qayta ko’rib chiqilmoqda. Masalan, Nigeriyada jinsiy balog’atga etish 14,3 yoshda sodir bo’lsa, eskimoslarda- 14,7 yoshda boshlanadi, Boltiq bo’yi mamlakatlarida O’rta er dengizi bo’yidagi mamlakatlarga nisbatan ilgariroq, Angliyada esa Nigeriya va Xindistondagiga nisbatan bir yil oldin boshlanadi.
Jinsiy balog’atga etish muddatlariga turmush tarzi ko’proq tasir qiladi. Shaharlik qizlarning jinsiy balog’atga etishi qishloqdagi qizlarnikiga nisbatan 2-3 yil oldin boshlanadi.
Jinsiy balog’atga etishning tez boshlanishi bilan birgalikda klimaksining boshlanish muddati cho’zilgan. Xozirda klimaks 48-50 yoshda kuzatilsa, XX asrning boshida 43-44 yoshda boshlangan. Shunday qilib, ayollarning bola tug’ish davri 7-8 yilga ko’paygan.
Odam rivojlanishi tezlashganini tasdiqlash uchun asos bo’lgan o’zgarishlar yuqoridagilardan iborat.
Oxirgi o’n yillar ichida bolalarning tez rivojlanishini tushuntirish uchun bir qator nazariyalar taklif qilingan.
Vasteras (Shvetsiya) diqqatga sazovor joylari uning qadrli yoshiga to'g'ri keladi, ularning aksariyati XIII-XVI asrlarning me'moriy va tarixiy yodgorliklari. Ammo bu shaharda bugungi kunda yaratilgan diqqatga sazovor joylar mavjud. Shvedlar o'zlarining tarixiy va madaniy meroslarini juda qadrlashadi, ular mehmonlarning mamlakatning o'tmishi va buguniga bo'lgan qiziqishidan mamnun. Shuning uchun Shvetsiyada sayyohlarga bo'lgan munosabat eng ijobiy hisoblanadi va eng muhimi, ko'plab diqqatga sazovor joylarga kirish bepul.
Westerosga kelgan sayyohlar shaharning muhim diqqatga sazovor joylaridan birini temir yo'l stantsiyasi yonida kutib olishadi. Bu XVI asrda Shvetsiya qiroli Gustav Vasa tomonidan asos solingan qadimgi bog '. Bundan ancha oldin, yaqin atrofdagi Dominikan monastirining bog'i joylashgan edi, ammo o'sha Gustav Vasa tomonidan boshlangan islohotdan so'ng monastir yopilib, bog 'xarobaga aylandi.
Gustav Vasa buyrug'i bilan monastir bog'i o'rnida mevali daraxtlar ekilgan va yangi bog 'Qirollik bog'i deb nomlangan. 19-asrda parkda uning asoschisining mis büstü o'rnatildi, u hozirgi kungacha saqlanib kelmoqda. Ushbu diqqatga sazovor joydan tashqari, Vasaparkda boshqa qiziqarli badiiy buyumlar mavjud .
"Vaga" haykaltaroshlik kompozitsiyasi otning daryodan o'tish bosqichlarini aks ettiruvchi 6 qismni aks ettiradi. Birinchi haykalda daryo bo'yida shubhalanayotgan hayvon tasvirlangan, keyin ot qat'iyat bilan suvga kiradi. Haykallar suvga cho'mish bosqichlarini, deyarli suv ostida yo'qolib ketishini ko'rsatadi. Oxirida ot xavfsiz tarzda qirg'oqqa chiqadi.
Ushbu haykaltarosh kompozitsiyaning nomi "Vaga" shved tilidan tarjimada "hal qiluvchi" degan ma'noni anglatadi, aynan shu sifatni taniqli shved haykaltaroshi Mats Obberg badiiy obrazda ko'rsatishga harakat qilgan. Vaga Vasaparkda 2002 yilda o'rnatildi. Yaqin atrofda o'sha usta tomonidan yaratilgan yana bir haykal - "Sovande" (uxlab yotgan) deb nomlangan uxlab yotgan ayolning kichik haykalchasi bor.
Vasaparkning yana bir diqqatga sazovor joylari - bu Hotell Hackspett (daraxt mehmonxonasi). Ushbu kichik mehmonxona g'ayrioddiy, chunki u qadimgi eman daraxtining shoxlarida 13 m balandlikda joylashgan.1998 yilda me'mor Mikael Yenberg tomonidan qurilgan. Dastlabki mehmonxonani quruvchilar daraxtga mix yoki vintlardek zarb qilmasdan ish olib borishdi, bu struktura kuchli kabellar yordamida quvvatlanadi.
Vasapark har kuni jamoatchilik uchun ochiq,Westeros shahar zali Vasaparkdan to'rtta bayroqli, Westeros shahar zaliga qaragan to'rtburchaklar kulrang minorani ko'rishingiz mumkin. Shahar hokimligi binosi 1953 yilda me'mor Sven Albom loyihasi bo'yicha qurilgan. Dastlabki loyihada, bu kulrang marmar plitkalar bilan to'qnashgan ikkita lakonik bino edi. Biroq, poydevor chuqurini qazish paytida me'morni qo'ng'iroq minorasini qurishga ilhomlantirgan qadimiy monastir qoldiqlari topildi. Uning fikriga ko'ra, ushbu muqaddas joyda, ko'p asrlar oldin bo'lgani kabi, yana qo'ng'iroq chalishi kerak edi³.
Natijada, qurilganidan 5 yil o'tgach, 47 ta qo'ng'iroq o'rnatilgan shahar hokimligi binosiga 65 metrlik minora qo'shildi. Ushbu "qo'ng'iroqlar orkestri" Vesterosning diqqatga sazovor joylaridan biri bo'lib, uning repertuarida o'tmish va hozirgi zamonning ko'plab bastakorlari: Vivaldi, Motsart, Balmayn, Ulf Lundin va boshqalarning asarlari mavjud. Siz har 30 daqiqada ohangdor qo'ng'iroqdan bahramand bo'lishingiz mumkin.
Vasteras sobori Eski sobori - Westerosning asosiy diqqatga sazovor joyi. Uning qurilish sanasi 1271 yil deb hisoblanadi, ammo o'sha vaqtdan beri Vasteras sobori binosi bir necha bor qayta tiklandi.
17-asrning oxirida, yong'in sodir bo'lganidan so'ng, misli ko'rilmagan balandligi qariyb 92 m bo'lgan sobor qo'ng'iroq minorasi tiklandi.Minora qulab tushishidan qo'rqgan shahar aholisi atrofiga tayanchlar qurishni boshladilar va bu haqida shohga shikoyat qildilar, bu ularga xavfli bo'lib tuyuldi. Me'mor Nikodemiy Tesin, qo'ng'iroq minorasining me'mori, shohni ushbu inshootning ishonchliligiga ishontirishga muvaffaq bo'ldi, tayanchlar olib tashlandi va minora hali ham foydalanishda. Bu Shvetsiyadagi balandligi bo'yicha uchinchi baland qo'ng'iroq minorasi.
Soborning ichki bezagi Dolteran davridan - XV asrdan beri saqlanib kelinmoqda. Qirol Erik XIVning lahitlari, Gollandiyalik hunarmandlar tomonidan qurilgan qurbongoh shkaflari va Brahe oilasining maqbarasi alohida e'tiborga loyiqdir.
Erik XIV sarkofagi qimmatbaho marmardan yasalgan. Shunday bo'ldiki, o'limidan so'ng, ushbu monarx hayot paytida bo'lganidan ko'ra ko'proq sharaf bilan taqdirlandi. U 1560-1568 yillarda Shvetsiya qiroli bo'lgan, ammo tezda uni aqldan ozgan deb e'lon qilgan akalari taxtdan olib tashlashgan. Erik XIV umrining qolgan qismini qamoqxonada o'tkazgan va bugun uning qoldiqlarini tahlil qilayotganda juda ko'p miqdordagi mishyak moddasi topilgan, bu ataylab zaharlanish haqida gumonlarni keltirib chiqaradi.
Vasteras sobori Erik XIV sarkofagidan tashqari Shvetsiyadagi taniqli arboblarning ko'plab boshqa dafn marosimlarini o'z ichiga oladi. Soborda muzey mavjud.
Katedralning ish vaqti: har kuni, 9-17. Kirish bepul. Manzil: 6 Vaestra Kyrkogatan, Vasteras 722 15, Shvetsiya. Vallbi ochiq havo muzeyiWesterosning markazida, daryo bo'yida, Shvetsiyaning eski qishlog'ini qayta qurish bo'lgan Ochiq havo muzeyi joylashgan. Bu erda 40 ga yaqin qishloq qishloqlari yig'ilgan. Kundalik hayot bilan tanishish va shved qishlog'ining "aholisi" bilan milliy libos kiyib muloqot qilish uchun ularning har biriga kirishingiz mumkin.
Bu yerda, ayniqsa, iliq mavsumda, ko'chma aravalar ko'chalarda yurish paytida, echki va parranda boqish juda qiziq. Bu erda bolalar uchun Shvetsiya faunasi vakillari ishtirokidagi mini-hayvonot bog'i ochilgan. Hududda yodgorlik do'konlari mavjud, milliy interyer va oshxonaga ega kafe mavjud.
Aseastremmen velosipedchilari bilan yodgorlik Vesterosda, shuningdek boshqa Skandinaviya shaharlarida velosipedlar transport infratuzilmasida muhim rol o'ynaydi. Shvedlarning ushbu ikki g'ildirakli transportga bo'lgan muhabbati shaharning yana bir diqqatga sazovor joyida - Aseaströmen velosipedchilarining yodgorligida aks etadi .
Ushbu yodgorlik joylashgan Westerosning asosiy maydonida - Stura Tornet, uning nomi Katta maydon degan ma'noni anglatadi. Haykaltaroshlik kompozitsiyasi velosipedchilar ketma-ket ketma-ket ketayotganini aks ettiradi.
To'qimalarining metall figuralari zavod smenasiga boradigan ishchilar sifatida osongina tanib olinadilar. Bu yodgorlik nomi bilan tasdiqlangan. Axir Aseastrommen tarkibiga "oqim" so'zlari va eng yirik Westeros ASEA (hozirgi ABB) kompaniyasining nomi kiritilgan. ASEA Flow nomi noaniq - bu velosipedchilarni ishga shoshilish, shuningdek, ushbu zavodda ishlab chiqarilgan uskunalar ishlab chiqaradigan elektr energiyasi oqimi va ASEA shahar iqtisodiyotini to'ldiradigan hayotiy energiya.
Umumiy Ma'lumot Vasteras shahri (Shvetsiya) yirik sanoat markazi va daryo portidir. U Svarton daryosi va Shvetsiyaning 3-yirik Malaren ko'lining quyilish joyida taxminan 55 km² maydonga tarqaldi. Aholisi bo'yicha (110 mingga yaqin) Vesteros Shvetsiya shaharlari reytingida beshinchi o'rinni egallaydi.
Shahar deyarli ming yillik tarixga ega. 11-asrning oxirida bu erda aholi punkti paydo bo'ldi, u o'zining geografik mavqeiga ko'ra oddiygina "Daryoning og'zi" - Aros deb nomlangan. Bir necha asrlardan so'ng, bu nom "G'arbiy" so'zi bilan aniqlandi - Vestra Aros va oxir-oqibat Westerosga aylandi.
XIII asrdan boshlab aholi punkti qal'a devorlarini egallab oldi va shahar maqomini oldi. XVI asrning boshlarida Vasteras (Shvetsiya) daniyaliklar tomonidan bosib olindi, ammo tez orada ozod qilindi. 17-asrda ushbu shahar yaqinida mis konlari topilgan va Vesteros mis eritish markaziga aylangan bo'lib, u erda Shvetsiya armiyasi uchun zambaraklar otilgan.
Svarton daryosi shaharning iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Bu mamlakatning suv yo'li ekanligiga qo'shimcha ravishda, XIX asrning oxiridan boshlab. daryoda gidroelektr stantsiyasi qurilib, shaharning jadal rivojlanayotgan sanoatini energiya bilan ta'minladi.
Hozir Vesterosda beshta yirik sanoat korxonalari mavjud, ular orasida taniqli shved-shveytsariyalik ABB kompaniyasi va Kanadaning Bombardier kompaniyasining filiali bor. Shaharda Shvetsiyaning eng yirik universitetlaridan biri - Melardalen joylashgan bo'lib, unda 13 mingga yaqin talaba tahsil oladi.
Westeros-ning ikkita katta xokkey stadioni bor. Shahar jamoasi boshqalardan ko'ra tez-tez ushbu sport turi bo'yicha Shvetsiya chempioni bo'ldi.
Dunyoga mashhur H&M kiyim markasi 1947 yilda tashkil etilgan Westerosdan kelib chiqadi. Shvetsiyada Westeros "bodringlar shahri" nomi bilan mashhur bo'lib, u 19-asrda mahalliy sabzavotlarda juda sifatli va ko'p miqdordagi sabzavot tufayli bu hazil laqabini olgan.Boxuslendda jez davrida ishlangan qoyatosh rasmlari saqlangan (ov, jang lavhalari). Temir davrida (mil. av. 6-asr – mil. boshlari) tosh stelalar tayyorlangan, metall va yogʻochga oʻyib naqsh, tasvirlar ishlangan. Oʻrta asrlarda bezak rassomligi, haykaltaroshlik, miniatyura rivoj topdi. 18-asrda haykaltaroshlik (Yu.T. Sergel), rassomlik (N.Lafrensen, P.Xillestryom), portret sanʼati (A.Roslin, K.G.Pilo, G.Lundberg) yuksak darajaga koʻtarildi⁴. 19-asrning
1-yarmida tasviriy sanʼatda romantizm tarqaldi. 19-asrning 2-yarmi – 20asr boshlarida A.Sorn, E.Yusefson portret va maishiy kartinalarda realizmni rivojlantirdilar. 20-asr haykaltaroshligida K.Milles, B.Yurt, B.Marklundning monumentalbezak asarlari, rassomlikda S.Derkert, E.Yulli, A.Amelin asarlari ajralib turadi. Rassomlar I.Gryunevald, V.Nilson, S.Xalstryom kartinalari maishiy mavzuga bagʻishlangan. F. fan Shans, K.Du, L. Lindebergning grafik asarlarida sanʼatkorlarning yuksak mahorati yaqqol koʻzga tashlanadi. 20-asr Sh tasviriy sanʼatida syurrealizmdan popart va giperrealizmgacha boʻlgan turli modernistik oqimlar keng tarqaldi. Xalq sanʼati anʼanalarga boy. Kulollik, metall va charmga badiiy ishlov berish, suyak va yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan.Skandinaviya musiqa madaniyati oqimida rivojlandi. Xalq cholgʻulari – lur (choʻpon burgʻusi), qoʻngʻiroqcha, keyinchalik skripka, klarnet, fleyta, arfa, akkordeon. 11-asrdan professional cherkov musiqasi rivojlandi. Dunyoviy musiqa madaniyatini tarqatuvchilar – skaldlar (13-asrgacha) va sayoq musiqachilar (16-asrgacha) boʻlgan. 14–15-asrlarda ballada qoʻshiqlar paydo boʻldi. 16-asrda protestant xorali tarqaldi. 1526-yil Stokgolmda saroy kapellasi tuzildi [dastlab Dyuben oilasi boshchiligidagi nemis musiqachilari, 18-asrdan Yu.X.Rumen (birinchi professional kompozitorlardan biri) va F.Uttini (birinchi shved operasi muallifi, 1773, opera truppasi asoschisi, 1773, uning negizida qirollik operasi tuzilgan)]. 1771-yil Stokgolmda qirollik musiqa akademiyasi tashkil etilgan (19-asr oxiridan konservatoriya, 1940-yildan Oliy musiqa maktabi, 1971-yildan Davlat oliy musiqa maktabi). 18asr oxiri – 19-asr kompozitorlari oʻrtasida Yu. G.Nauman, F.A.Bervald, K.Stenborg mashhur boʻlgan. 19-asr boshlari romantizm taʼsirida milliy musiqa folkloriga qiziqish ortdi. 19-asr 2-yarmida kompozitorlar xalq kuylaridan foydalandilar. Shved vokal maktabi jahonda shuhrat qozondi (Ye.Lind, K.Nilson, E.Gulbranson va boshqalar). 20-asr 1-yarmida milliy kompozitorlik maktabi asoschisi V.PetersonBerger ijod qildi (musiqali dramalar, 5 simfoniya, cholgʻu asboblari asarlari muallifi). 20-asrning oʻrtalarida kompozitorlardan K.M.Atterberg, yil Nyustryom (cholgʻu asarlari), X.Rusenberg va boshqalar samarali ijod qildilar. 1950–70-yillar kompozitorlari ijodiga avangardizm oqimi taʼsir qoʻrsatdi. Ijrochilar oʻrtasida dirijyorlar S.Erling, S.Vesterberg, X.Blumstedt; xonandalar N.Gedda, R.Syoderlyof, B.Nilson, L.Anderson; balet artistlari I.Brosse, M.Lang mashhur. shahrida 10 simfonik orkestr, xorlar, Stokgolm, Gyoteborg, Malmyoda opera teatrlari ishlaydi.