Mundarija Kirish I bob. Tarix ilmida manbashunoslik fanining tutgan o‘rni, uning asosiy xususiyatlari, predmeti, maqsad va vazifalari

2.1. Tarixiy va nazariy manbashunoslik yo’nalishlari va ularning manbalarni
o’rganishdagi o’rni
Manbashunoslikning yo’nalishlari asosiy maqsad va vazifalari Manbashunoslik fani asosan ikki yo’nalishga ega bo’lib, u nazariy manbashunoslik va amaliy manbashunoslikdan iboratdir. Biz quyida nazariy manbashunoslik xususiyatlarini bayon etamiz.
Nazariy manbashunoslik (yo’nalishi) Nazariy manbashunoslik yo’nalishi amaliy manbashunoslik tajribasini umumlashtiradi, yozma manbalarni vujudga kelishi va ularning real tarixiy sharoitni o’zida aks ettirish qonuniyatlari, manbalarni izlab topish, turkumlash, tavsifga olish, tartibga solish asoslarini ishlab chiqadi va ularni ilmiy muomalaga kiritishning, amaliy o’rganishning eng maqsadga muvofiq asosiy usul va yo’llarini aniqlaydi va amaliyotga tavsiya etadi. Ular quyidagilardir.
Manbalarni turkumlash
Sharq yozma manbalarni turkumlashning yagonaaniq bir qoidasi h’ozirgacha ishlab chiqilmagan. Mavjud qo’lyozma manbalar fih’risti bir qismi asarlar tili nuqtai nazaridan kelib chiqib tuzilgan. Masalan, Angliyaning Britaniya muzeyida saqlanayotgan sharq qo’lyozmalari yirik sharqshunos Charlz Riyotomonidan ularning qaysi tilda yozilganiga qarab, arab, fors va turkiy tildagi qo’lyozmalarni aloh’ida, aloh’ida tavsifga olib fih’rist tuzgan. Frantsiya poytaxti Parijdagi Milliy kutubxonadagi saqlanayotgan sharq qo’lyozmalari h’aqida Edgar Bloshe h’am shu tartibda katalog tuzgan.
Toshkentdagi Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasidagi qo’yozmalar birinchi bor saqlanayotgan tashkilot “O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharq qo’lyozmalari majmuasi” nomi ostida turli tildagi va turli mavzudagi asarlar tavsifga olinib, ularning o’n bir jildda nashr etilgan. Hozir qo’lyozmalarni qaysi fan soh’asiga oidligiga qarab tavsifga olish boshlab yuborilgan mana shunday kataloglar chop etilmoqda.
Bazi manbashunoslar qo’lyozmalarni mazmuniga qarab,asarda qaysi masala bayon etilganiga qarab, turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir guruh’i asarning kelib chiqishiga, yani qaerda va qachon yozilganligiga qarab turkumlashni maqul ko’radilar.
Yana bir guruh’ olimlar esa ularnirasmiy h’ujjatlar, tarixiy, geokosmografik va biografik asarlar kabi turlarga bo’lib o’rganishni tavsiya qiladilar.
Manbalarni avtograf – yani muallifning o’z qo’li bilan ekanligiga qarab yoki ko’chirilgan nusxa ekanligigi qarab turkumlash h’ollari h’am uchraydi.
Hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning faqat bittasiga, yani ularning turlariga qarab tadqiq etishni maqsadga muvofiq deb h’isoblaydilar. Chunki boshqa tadqiqot yo’llari yozma manbani chuqur va atroflicha o’rganish h’amda tah’lil qilish vazifalariga to’la javob bera olmaydi.