Mundarija: kirish I. Bob tashqi ta’sirlarni yumshatish va davlat siyosati

Tashqi omillar va jamoat tovarlarini ishlab chiqarish

Tashqi ta'sirlar- bular bozor bitimidan tashqarida bo'lgan uchinchi shaxslarga (yoki umuman jamiyatga) ta'sir qiluvchi faoliyatning nojo'ya ta'sirlari narxiga kiritilmagan. Ular ma'lum tovarning bozor bahosi jamiyat nuqtai nazaridan uning na real, na haqiqiy foydasini aks ettirmaydigan hollarda yuzaga keladi. Bunday holda, uchinchi shaxs xarajatlarni yoki foydani o'z zimmasiga oladi.

Tashqi ta'sirlarning bozor baholarida aks ettirilmasligining sabablari turlicha. Ishlab chiqaruvchining tashqi ta'sirlarni hisobga olish to'g'risida qaror qabul qilishi uchun hech qanday rag'bat yo'q, chunki bu narxni oshirishi va ishlab chiqarishni va demak, foydani kamaytirishi mumkin. O'z navbatida, narxlarni ularga nojo'ya ta'sirlarni kiritish orqali oshirish iste'molchilarning manfaatlariga mos kelmaydi, chunki bu talab miqdorini kamaytiradi.

Tovarlarning bozor narxlarida aks ettirilmagan tashqi ta'sirlar bozorning haqiqiy faoliyatidagi xarajatlar (foydalar) va to'liq xarajatlar (foydalar) o'rtasidagi farq sifatida taqdim etiladi, bunda tashqi ta'sirlarning oqibatlari ham hisobga olinadi. Shuning uchun xususiy, tashqi va ijtimoiy xarajatlar va foydalar farqlanadi.

Tashqi ta'sir ham salbiy, ham ijobiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ta'sir oqibatlarining xarakteriga ko'ra, tashqi ta'sirlar salbiy va ijobiy bo'linadi. Salbiy ta'sir xarajatlar bilan bog'liq, ijobiy ta'sir esa uchinchi shaxslar uchun foyda bilan bog'liq.

Salbiy tashqi ta'sir bir xo'jalik sub'ekti (korxona) faoliyati boshqalar uchun xarajatlarga sabab bo'lganda yuzaga keladi. Salbiy tashqi ta'sirlar uchinchi shaxslar uchun ular uchun qoplanmagan xarajatlar (zarar) bo'lishiga olib keladi. Bozor salbiy tashqi ta'sirlarni ushlamaydi, natijada jamiyat ehtiyojlaridan ko'proq mahsulot ishlab chiqariladi. Masalan, tozalanmagan suvning daryoga quyilishi ishlab chiqarish hajmiga mutanosibdir. Ma’lum bo‘lishicha, ishlab chiqarish hajmi oshgani sayin atrof-muhitning ifloslanishi ham oshib boradi. Korxona suvni tozalamaganligi sababli, uning chegaraviy xususiy xarajatlari marjinal ijtimoiy xarajatlardan past bo'ladi, chunki ular qo'shimcha tozalash inshootlarini yaratish xarajatlarini o'z ichiga olmaydi. Bu ishlab chiqarish hajmining optimal mahsulot hajmidan oshib ketishiga olib keladi. Shunday qilib, da salbiy tashqi ta'sirning mavjudligi iqtisodiy tovar samarali hajmga nisbatan katta hajmda sotiladi va sotib olinadi, ya'ni. mahsulotlar ortiqcha ishlab chiqariladi. Ijobiy tashqi bozor operatsiyasi ishtirokchilarining uchinchi shaxslarga ta'siri ijobiy bo'lganda paydo bo'ladi. Bunday holda, yutuq ta'sirga sabab bo'lgan resurslarning egasi tomonidan emas, balki uchinchi shaxslar tomonidan va bepul tayinlanadi. Shuning uchun ijobiy tashqi ta'sir ostida tovarning shaxsiy marjinal foydasi uning ijtimoiy marjinal foydasidan past bo'ladi.

Ijobiy tashqi ta'sirlarning turlari ko'p. Masalan, aholi gavjum mahallada basseyn barpo etilishi aholining ahvoliga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Asalarichining asalarilarni ko'paytirishdagi faoliyati bog'larning changlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. qo'shni uchastkalar. Turizm bilan shug'ullanadigan odamlar o'z sog'lig'ini yaxshilaydi va bu sog'liqni saqlash uchun davlat mablag'larini tejaydi. Ijobiy tashqi ta'sirning yaxshi namunasi oliy ta'limdir. Jamiyatda uning har bir a’zosi o‘z vatandoshlarining yaxshi ta’lim olishi va jamiyatga foyda keltirishidan manfaat ko‘radi: uning ta’lim darajasi ko‘tariladi, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi, ishlab chiqarishda malakali kuchlar qo‘llaniladi, jinoyat sodir etiladi. sur'ati pasayadi, aholining siyosiy faolligi o'zgaradi. Biroq, ta'lim olayotganlarning har biri butun jamiyat oladigan imtiyozlar haqida o'ylamasa kerak. Qaror qabul qilishda oqilona iste'molchi o'quv jarayoni bilan bog'liq xarajatlarni va ta'lim natijasida olinishi mumkin bo'lgan foydalarni o'zaro bog'laydi. Shuning uchun investitsiyalar inson kapitali, qoida tariqasida, jamiyat uchun optimaldan past.

Cheklangan resurslar sharoitida tashqi ta'sirlar resurslardan foydalanishning turli usullari o'rtasidagi raqobat tufayli yuzaga keladi. Ushbu raqobatning sababi o'rnatilgan mulk huquqlarining yo'qligidadir bu resurs bu sizga bepul foydalanish imkonini beradi. Agar resursga bo'lgan mulk huquqi, masalan, aholining toza havoga bo'lgan huquqi o'rnatilgan bo'lsa, ularni eritish zavodiga sotish mumkin edi (salbiy tashqi). Bunday holda, qabul qiluvchi baholash resurs ishlab chiqarishning ichki (hisoblangan) omili sifatida allaqachon foydalanilgan bo'lar edi, bu esa ishlab chiqarishning marjinal xususiy xarajatlarining chegaraviy ijtimoiy xarajatlar darajasiga ko'tarilishiga olib keladi.

Xuddi shunday holat ijobiy tashqi ta'sirlarga nisbatan ham yuzaga keladi. Agar faoliyati qo'shimcha foyda keltiradigan shaxslar ushbu imtiyozga nisbatan mulkiy huquqlarga ega bo'lsalar, ular olib kelingan kommunal to'lovni talab qiladilar, bu esa chegaraviy xususiy va chegaraviy davlat foydalarini tenglashtirishni anglatadi. Shunday qilib, tashqi ta'sirlarning sababi - resurslarga egalik huquqining yo'qligi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, tashqi ta'sirlar "yo'qolgan bozorlar", ya'ni. bozorga tegishli emas. Shunday qilib, toza havo, quyosh nuri uchun bozorlar yo'q, shuning uchun ishlab chiqaruvchilar ulardan foydalanish uchun hech qanday pul to'lashlari shart emas. Ba'zi hollarda salbiy tashqi ta'sir uchun javobgar bo'lgan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni aniqlash qiyin. Kim, masalan, kislotali yomg'ir uchun javobgar deb hisoblanishi mumkin?

Tashqi ta'sirlar muammosining mohiyati resurslarni samarasiz taqsimlashdir. U tovarning ortiqcha yoki kam ishlab chiqarilishida namoyon bo'ladi va ijtimoiy foydalilikdagi yo'qotishlarga olib keladi.

Samaradorlik muammosi resurslardan foydalanishning muqobil usullari masalasidir. Tashqi ta'sirlar bo'lsa, u o'rnatilgan mulkiy huquqlarning yo'qligi tufayli ba'zi resurslarning imkoniyat qiymatining kam baholanishi, boshqalari esa ortiqcha baholanishi tufayli yuzaga keladi. Har qanday resurs yoki tovardan unumli foydalaniladi, shunda undan foydalanishning marjinal qiymati undan olinadigan marjinal foyda bilan muvozanatlanadi. Tashqi ta'sirlar muammosini hal qilish marjinal ijtimoiy xarajatlarning chegaraviy ijtimoiy imtiyozlarga teng bo'lishini ta'minlashdir, ya'ni. MSC=MSB. Boshqacha qilib aytganda, yechim xususiy marjinal xarajatlar va foydalarni ijtimoiy marjinal xarajatlar va foydalarni aks ettirish uchun moslashtirishdan iborat. Va buni amalga oshirish mumkin tashqi ta'sirlarning o'zgarishi(tashqi narsalar) ichki ta'sirlarga (ichki).

Salbiy tashqi ta'sirlar nuqtai nazaridan, ichkilashtirish degani marjinal xususiy xarajatlarning marjinal tashqi xarajatlarga ko'payishi, bu esa tovar narxining oshishiga va uning taklifining optimal darajaga qisqarishiga olib keladi.

Ijobiy tashqi ta'sirlar nuqtai nazaridan, ichkilashtirish degani chegaraviy xususiy foydaning chegaraviy tashqi foyda bilan ortishi. Bunday tuzatishlar resurslarni yanada samaraliroq foydalanish uchun qayta taqsimlashga yordam beradi va shu bilan samarasizlikni bartaraf etadi.

Agar resurslarga bo'lgan mulk huquqi o'rnatilgan bo'lsa va ularni erkin ayirboshlash imkoniyati mavjud bo'lsa, tashqi ta'sirlarni ishlab chiqaruvchilar va oluvchilar ushbu huquqlarni shunday taqsimlash to'g'risida kelishib olishlari mumkin, bunda ularning xarajatlari va foydalari teng bo'ladi. Biroq, mulkiy huquqlarning o'rnatilishi va ularni ayirboshlash bo'yicha muzokaralar tranzaksiya xarajatlari bilan bog'liq bo'lib, bu muammoni hal qilishni qiyinlashtiradi, ba'zan esa imkonsiz qiladi. Ammo mulkiy huquqlarni belgilash va ularni ayirboshlash bilan bog'liq xarajatlar mavjud bo'lmagan yoki ahamiyatsiz bo'lgan taqdirda, belgilangan mulkiy huquqlar pul qiymatini olgan resurslar eng ko'p bo'lgan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga o'tkaziladigan tarzda qayta taqsimlanadi. foydali. Huquqlar almashinuvi tomonlarning xarajatlari va foydalarini hisobga olish asosida amalga oshirilganligi sababli, tashqi ta'sirlarning ichki ta'sirga aylanishi ta'minlanadi, bu esa resurslarning maqbul taqsimlanishiga olib keladi. Masalan, havoga egalik huquqi bozori yaratilsa, sanoat korxonasi egasi (tashqi ta'sir ishlab chiqaruvchisi) yoki fermer (tashqi ta'sir oluvchi) bu huquqni bir-biridan sotib olishi mumkin (tozalash uchun) havo yoki uni ifloslantirish) ikkalasidan qaysi biri ushbu huquqni egalikdan chiqarib olishi mumkinligiga qarab. katta foyda. Kim uchun qadri kam bo'lsa, u bu huquqni boshqasiga sotadi.

Yuqorida muhokama qilingan printsip Koaz-Stigler teoremasi deb nomlanadi. Uning ta'kidlashicha, aniq belgilangan mulk huquqlari va nolga yaqin tranzaksiya xarajatlari bilan mulk huquqlari iqtisodiy ishtirokchilar o'rtasida qanday taqsimlanganidan qat'i nazar, xususiy va ijtimoiy xarajatlar teng bo'ladi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, bozor mexanizmi mulk huquqining mustahkam o'rnatilganligi, ularning erkin almashinuvi va muomala xarajatlarining yo'qligi sharoitida resurslarning samarali taqsimlanishini ta'minlashga qodir. Amalda tashqi ta'sirlarni ichkilashtirish shartlari bozor mexanizmi amalga oshirib bo'lmaydigan bo'lib chiqadi.

Buning sabablari quyidagilardan iborat: mulk huquqini o'rnatishdagi qiyinchiliklar; tashqi ta'siri manbalarini aniqlashda qiyinchilik; tashqi ta'sirlarni ko'plab ishlab chiqaruvchilar va oluvchilar; tomonlarning xarajatlari va foydalari haqida ma'lumot yo'qligi; Muhim egalik va muzokaralar uchun xarajatlar. Binobarin, tashqi ta'sirlar muammosini hal qilish uchun bozor mexanizmidan foydalanish har doim ham samarali va mumkin emas. Shuning uchun murojaat qilish kerak davlat usullari tashqi ta'sirlarni tartibga solish.