Mundarija: Kirish I. bob. Z. M. Boburning kelib chiqishi va san’at madaniyati rivojiga qo‘shgan hissasi

Kurs ishi ob’ekti: Boburnomada davr adabiy muhiti boʻyicha tanqidiy qarashlar bilan tanishtirish jarayoni
Kurs ishi predmeti: Boburnomada davr adabiy muhiti boʻyicha tanqidiy qarashlar bilan tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
I.bob. Z.M.Boburning kelib chiqishi va san’at madaniyati rivojiga qo‘shgan hissasi
1.1. Z.M.Boburning kelib chiqishi va Shayboniyxonga qarshi kurash
Farg‘ona merosining hukmdori Umar Shayx Mirzoning to‘ng‘ich o‘g‘li Bobur 1483-yil 14-fevralda O‘rta Osiyo va Xurosondagi turli temuriylar hukmdorlarining ulkan hududni qayta taqsimlash uchun o‘zaro kurashlari avjiga chiqqan paytda Andijonda tug‘ilgan. Temur tuzgan davlat.
1494-yilda Umar Shayx Mirzo vafot etdi, 12 yoshli Bobur Farg‘ona hukmdori deb e’lon qilindi. Keyingi yillarda Bobur oʻjarlik bilan Moverannahrda, yaʼni Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida yirik markazlashgan davlat tuzishga intildi, biroq uning rejalari muvaffaqiyatsizlikka uchradi.1494-yilda Umar Shayx Mirzo fojiali tarzda vafot etdi va 11 yoshda. keksa Bobur Farg'ona hukmdori deb e'lon qilindi. Keyingi yillarda Bobur oʻjarlik bilan Moverannahrda yirik markazlashgan davlat tuzishga intildi, ammo uning rejalari muvaffaqiyat bilan yakunlanmadi.
Ko‘chmanchi o‘zbeklar sardori Muhammad Shayboniyxon Moveronnahr va Farg‘ona hukmdorlari o‘rtasidagi notinchlik va siyosiy nizolardan mohirona foydalanib, 1504-yilda Samarqand, Andijon va Toshkentni egallaydi va shu orqali Boburni Farg‘onani tark etishga majbur qiladi, Bobur esa Kobulga o‘rnashib oladi. va Badaxshon. Boburning (1505-1515-yillarda) temuriylar davlatining “sub’yektiv mulki”ni qaytarishga bo‘lgan bir necha bor urinishlari to‘liq muvaffaqiyatsiz tugadi va Bobur ko‘zini Hindistonga qaratdi. 1526 yilda Dehli shimolidagi Panipat jangida Dehli sultoni Ibrohima Lodi mag'lubiyatga uchradi va Bobur Shimoliy Hindistonning hukmdori bo'ladi. Bobur 19-asrgacha davom etgan Boburiylar saltanatiga (“Mo‘g‘ullar imperiyasi”) asos solgan.
Bobur o‘zining poytaxti Agra shahrida o‘z atrofiga o‘sha davrning ko‘plab atoqli yozuvchilari, shoirlari, rassomlari, sozandalarini to‘playdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, temuriy hukmdorlar hamisha madaniyat va ilm-fan rivojiga hissa qo‘shgan.
Bobur 1530 yil 26 dekabrda vafot etdi. Bobur vafotidan keyin bir muncha vaqt o'tgach, uning mavzusining qoldiqlari Agradan Kobulga, hozirgi Bag'i Bobur (Bobur bog'i) deb nomlanuvchi qishloq bog'iga ko'chirildi.
1.2. Z.M.ning hissasi. Bobur badiiy madaniyat taraqqiyotida
Bobur ilmiy va adabiy merosining O‘rta Osiyo va Hindiston madaniy hayotidagi o‘rni va o‘rni haqiqatan ham ulkandir. Bobur Oʻrta Osiyoda rivojlangan feodal madaniyatining eng yaxshi namoyandalaridan biri boʻlib, hind-musulmon madaniyati, birinchi navbatda, Oʻrta Osiyo va Hindiston tarixshunosligi rivojiga katta hissa qoʻshgan.
Bobur buyuk hukmdor va shoir, qomusiy ilmiy bilimlarga ega edi. Uning she’riy to‘plami, “Boburnoma” memuarlari, “Xatti Boburiy” alifbosi, “Aruz risolasi” risolasi, “Mubayyin” kitobi, Xoja Axrorning “Risolai Volidiya” falsafiy va so‘fiy asari tarjimasi va boshqalar. ilmiy va badiiy asarlar bizgacha yetib kelgan.Bugun ham o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmagan. Uning asarlari o‘zbek adabiy-badiiy tafakkuri rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan, she’riyat va nasr shakllanishida muhim bosqich bo‘lgan. Ular 15-asr oxiri va 16-asr boshlarida Oʻrta Osiyo, Afgʻoniston va Hindiston aholisining tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, oʻsimlik va hayvonot dunyosi, xalqlari, dinlari, tillari va turmush tarzi haqida qimmatli maʼlumotlar beradi. asrlar.
Aynan shuning uchun ham bu asarlar, xususan, “Boburnoma” ko‘p asrlar davomida O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Hindiston va Eron olimlarining diqqat markazida bo‘lib, bu mamlakatlar tarixini o‘rganishda eng qimmatli manba bo‘lib kelgan.
Zahiriddin Muhammad Bobur insoniyatga eng boy adabiy va ilmiy meros qoldirdi. Bizgacha yetib kelgan asarlar o‘zining serqirraligi bilan quvonadi. O‘quvchiga muallifning tabiat va inson go‘zalligi, insonning eng yaxshi axloqiy fazilatlari kuychisi, uning ko‘z o‘ngida kechgan tarixiy voqealarning xolis solnomachisi sifatida zo‘ravonlik va ikkiyuzlamachilikni qoralovchi obrazi taqdim etiladi. U tarixiy shaxslar faoliyatiga o‘z davrining eng ilg‘or qarashlari nuqtai nazaridan xolisona baho bera oladigan donishmand olim, saxovatpesha, ilm-fan va san’at ahli ijodiga havaskor sifatida namoyon bo‘ladi.
Bobur ilmiy va adabiy merosining cho‘qqisi, unga jahon shuhratini keltirgan ijodi, shubhasiz, “Boburnoma”dir. Bu faqat tarixiy asar emas. Bu o'z davri ilm-fanining yutuqlarini jamlagan o'ziga xos ensiklopediyadir. Asosiysi, muallif nafaqat to‘playdi, balki o‘z kuzatishlarini tasvirlaydi va umumlashtiradi. Qolaversa, “Boburnoma” ham muhtasham nasriy asar, o‘zbek badiiy adabiyotining noyob yodgorligidir.
Bobur buyuk adib sifatida yuksak badiiy mahorat bilan o‘quvchi oldiga real tarixiy voqealar panoramasini, tarixiy shaxslarning ichki va tashqi qiyofasini ochadi, tabiat go‘zalligini mufassal tasvirlaydi. So'z ustasi o'z ta'rifini turli xalq afsonalari, she'riy parchalar, urf-odatlar va marosimlarning tavsiflari bilan to'ldiradi - va bularning barchasi qiziqarli, jozibali shaklda. Turli badiiy uslublar va til uslublaridan ustalik bilan foydalanadi. “Boburnoma” ilmiy ma’lumotlarining boy mazmuni va ko‘pligi bugungi kungacha jahon olimlari va mutaxassislarida katta qiziqish uyg‘otmoqda.
Ko‘p qirrali iste’dod sohibi bo‘lgan Bobur o‘zining betakror devoni – she’riy kompozitsiyalarning turli janrdagi (ruboiy, g‘azal, tuyugas) qo‘lyozmalari ro‘yxatidan iborat to‘plami bilan tadqiqotchilar e’tiborini tortdi.
Bizga hozirgacha Bobur devon qo‘lyozmalarining faqat uchta ro‘yxati ma’lum edi. Ulardan biri Parij Milliy kutubxonasida, ikkinchisi Hindistonda Rampur shahri kutubxonasida, uchinchisi Turkiyada, xususan, Xolis afandi fondida saqlanadi.
O‘zbek adabiyoti qo‘lyozma yodgorliklarini yanada chuqur o‘rganish va mikrofilmga olish, xususan, Zahiriddin Bobur qo‘lyozmalarini aniqlash maqsadida O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiga ilmiy ekspeditsiyalar, xizmat safarlari tashkil etildi. dunyodagi eng mashhur kitob depozitariylari.
Olimlar xorijda bo‘lib, qo‘lyozma fondlarida ajdodlarimiz – shoirlar, olimlar qo‘lyozmalarining tobora ko‘proq yangi ro‘yxatlarini, jumladan, Navoiy, Bobur va boshqa shoir va adiblar ijodiga bag‘ishlangan badiiy ishlangan qo‘lyozmalarni topmoqda.
Hindistonga arxeografik ekspeditsiya ayniqsa samarali bo'lib, u erda ushbu mamlakat olimlarining davlat va shaxsiy kutubxonalaridan, muzeylaridan topilgan qadimgi ma'rifatparvarlarning ko'plab qo'lyozmalari o'rganildi. Bu asarlarning nusxalari respublikamizga ham yetkazildi. Xususan, Haydaroboddagi Salarjang muzeyi fondlaridan olimlar XIV-XV asrlarda yashab ijod qilgan o‘zbek shoiri, xorazmlik Abdurahim Hofiz Xorazmiyning dunyodagi yagona qo‘lyozma devoni Bobur devoni qo‘lyozmalari ro‘yxatini topdi. Rampur shahridagi Rizo kutubxonasida XV asrning birinchi yarmida yashagan shoir Sayyid Qosimiyning mesneviy qo‘lyozmasi (jufti) ham topilgan.
Olimlar Bobur avlodlari – Hindistonda yashagan, lekin o‘zbek tilida ijod qilgan Diyda, Fariga kabi divanlarni ham topdilar. Dehli milliy muzeyi, Kalkutta Osiyo jamiyati, Rampur kutubxonasi fondlaridan topilgan Bobur o‘g‘li Kamron Mirzo devonining qo‘lda yozilgan nusxalari ham keltirildi. Ana shu topilmalar tufayli O‘zbekistonda “Kamron Mirzoning devoni”, “Boburning Parijdagi devoni”, “Boburnoma” uchun miniatyuralar albomi, “Boburning aruz risolasi” va boshqa ko‘plab asarlar nashr etildi. Yana quvonarlisi shundaki, yaqinda AQShda Cincinnati sanʼat muzeyida topilgan ajdodlarimizning moddiy va maʼnaviy qadriyatlari, xususan, Boburiylar sulolasiga mansub boy madaniy merosimizning butun dunyo boʻylab tarqalganligidan dalolat beradi. dunyo.
Turkiyada nashr etilgan katalog tufayli Eronda saqlanayotgan “Vakoyi-i-Boburiy” nomli qo‘lyozmaning yana bir, bizningcha, juda muhim nusxasi ma’lum bo‘ldi, bu Bobur asarlarining ma’lum ro‘yxatlari ichida eng noyobi hisoblanadi. Unga “Mubayyin” (islom asoslari haqida risola) – turkiy misralardan iborat divan, shuningdek, she’riy asarlar, versifikatsiya nazariyasiga oid risola va xotiralar kiradi. Matnlar lug‘atlar va fors tiliga tarjimasi bilan birga keltirilgan. Bu qoʻlyozma xattotlik va kitob sanʼatining ham namunasi boʻlib, Bobur ijodi boʻyicha keyingi ilmiy izlanishlar obyekti boʻlib xizmat qilgan.
Aytish mumkinki, Bobur she’rlari avtobiografik bo‘lib, o‘zining she’riy tili bilan aytganda, hayotiy sharoit bilan to‘qnashuv natijasida yuzaga kelgan chuqur tuyg‘ularni, kechinmalarni ta’sirchan ifodalaydi. Bobur she’riyatining asosini ishqiy-lirik mazmundagi misralar tashkil etadi. Uning Alisher Navoiyning ilhomlangan she’riyatiga to‘yingan lirikasida Vatan mavzusi alohida o‘rin tutadi. She’rlarda, ayniqsa, to‘rtliklarda ona yurt sog‘inchi, unga cheksiz muhabbat ifodalangan.
Siz begona yurtdasiz - va, albatta, inson unutiladi!
O'ziga achinadigan yagona odam - bu chin yurakdan.
Sarguzashtlarimda men bir soat davomida quvonchni bilmadim!
Qadrli vatan uchun inson abadiyatdan motam tutadi.
Bobur she’riyatida inson odob-axloqi, ma’naviy kamoloti masalalari ham yoritilgan. Uning fikricha, xudbinlik, manmanlik, ochko'zlik, bema'nilik shaxsni buzadi. Shaxs nomini haqli ravishda olib borish uchun uning oliy martabasiga munosib bo‘lish kerak, deb hisoblaydi shoir. To‘g‘ri va adolatli bo‘lish, deydi Bobur, yuksak axloqning bosh belgisidir.
Qaerda bo'lsangiz ham, rostgo'y va adolatli bo'ling.
Odamlar eslashadi: shunday - siz baxtli edingiz.
Bobur o‘z ijodida Alisher Navoiy an’analariga amal qilgan holda, uning qadr-qimmatini yuksak qadrlashga da’vat etib, haqiqiy shaxs ashulasini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Uning fikricha, oddiy xalq manfaati hamisha e’tiborda bo‘lishi kerak.
Bobur asarlarining badiiy tili haqida so‘z borar ekan, uning soddaligi, umumiy foydalanishi mumkinligi, ravshanligi va ixchamligini alohida ta’kidlash lozim. Shoir baland ovozli iboralarni, murakkab iboralarni yoqtirmaydi. Xullas, “Boburnoma”ning tili so‘zlashuv tiliga yaqin, juda ixcham va tajribasiz o‘quvchiga ham qulay. Bu asar o‘sha davr turkiy tillarini o‘rganish uchun ajralmas hisoblanadi. Bobur hayotidayoq bu asar katta qiziqish uyg‘otgan. XVI asrda “Boburnoma” asari ikki marta fors tiliga, keyin esa boshqa tillarga – ingliz, rus, frantsuz, nemis, turk, ispan, yapon tillariga tarjima qilingan.
II.bob. Z Z. M. Bobur asarlarida islomga e’tibor va ahamiyati
2.1 Z. M. Bobur asarlarida islomga e’tibor
Ammo hajmi va ahamiyatiga ko‘ra Bobur ilmiy merosida birinchi o‘rinni uning tevarak-atrofdagi nozik mushohadalari asosida tuzilgan insoniy hujjatning o‘ziga xos “Bobur-noma”si egallaydi. Unda 15—16-asrlar boʻyida Oʻrta Osiyo, Afgʻoniston va Shimoliy Hindistonda hukm surgan siyosiy vaziyat atroflicha yoritilgan. 15-asr oxiri 16-asr boshlarida Oʻrta Osiyo, Afgʻoniston va Hindistondagi feodal munosabatlarini oʻrganish uchun adabiy-tarixiy yodgorlik sifatida. “Boburnoma” ushbu kitobdagi ma’lumotlarning mustaqillik darajasi bo‘yicha tengsizdir.
Boburning tarixchi, geograf, etnograf, nosir va shoir sifatidagi xizmatlari bugungi kunda jahon sharq fani tomonidan e’tirof etilgan. Uning merosi dunyoning deyarli barcha yirik sharq markazlarida (MDH, Chexiya, Slovakiya, Germaniya, Turkiya, Italiya, Fransiya, AQSH, Angliya, Hindiston, Pokiston, Afgʻonistonda) oʻrganiladi. YUNESKO shafeligida 1980 va 1985 yillarda Parijda nashr etilgan “Bobur-noma”ning frantsuz tiliga yangi tarjimalari buning haqiqiy tasdig‘idir. Atoqli fransuz sharqshunosi Lui Bazan fransuzcha tarjimasiga (1980) yozgan muqaddimasida “[Boburning] avtobiografiyasi islom adabiyotida nihoyatda kam uchraydigan janrdir”, deb yozgan edi. 5 Xuddi shunday fikrni boshqa mamlakatlar olimlari – S. Azimjonova (O‘zbekiston Respublikasi), Abdul-hay Xabibiy (Afg‘oniston), Muhib ul-Xasan (Hindiston),
Bu kitobga qiziqish ko‘p jihatdan uning muallifi, Hindistonda 19-asr boshlarigacha uch asrdan ortiq davom etgan ulkan Boburiylar saltanatining asoschisi Zohiriddin Muhammad Boburning juda ajoyib shaxsiy fazilatlari bilan bog‘liq. she’riy meros ko‘p qirrali va boy. Uning she’rlarida davrning tarixiy voqealari, shaxsiy hayoti, muhiti, insonga munosabati, din, urf-odatlar real tarzda aks ettirilgan.
Aytish mumkinki, Bobur she’rlari shoirning tarjimai holi bo‘lib, unda teran tuyg‘ular she’riy tilda ta’sirchan ifodalangan, hayotiy sharoit bilan to‘qnashuv natijasida yuzaga kelgan kechinmalar mahorat bilan bayon etilgan. Shoirning o'zi nazokat bilan aytadi:
Qanday azob-uqubatlarga, og‘ir musibatlarga chidamadi, Bobur?
Qanaqa xiyonatlar, haqoratlar, qanday tuhmatlar, Bobur bilmagan?
Lekin “Bobur-noma”ni o‘qigan kishi qancha azobni ko‘radi
Podshoh va shoir Bobur qanchalar g‘am-g‘ussalarni boshdan kechirdi.
Shoir lirikasi A.Navoiyning ilhomlangan she’riyati bilan to‘yingan. Boburning Navoiy o‘limidan sal oldin u bilan yozishmalari ma’lum. Shoir o‘z g‘azal va ruboiylarida insoniy munosabatlarning muhabbat, do‘stlik, go‘zallikka intilish kabi muammolarini ko‘taradi. Shoir zaminiy muhabbatni eng oliy insoniy qadriyat sifatida kuylaydi.
Bobur sevgilisi bilan uchrashish uchun har qanday qiyinchilikka chidashga tayyorligini aytadi. Sevgilisiz u hayotni tasavvur qila olmaydi. Shoir muhabbat yo‘lida o‘zini, butun borlig‘ini qurbon qilishga tayyorligini katta samimiyat bilan ifodalaydi.
Boburga muhabbat hamma narsadan: boylikdan, ijtimoiy mavqedan va yerdagi barcha ne’matlardan ustundir. Shoir o‘z g‘azallarida go‘zal mahbub obrazini yaratadi, unga misli ko‘rilmagan go‘zal qiyofa, boy botiniy va ma’naviy mazmun baxsh etadi.
Bobur lirikasida vatan mavzusi alohida o‘rin tutadi. Uning g‘azallarida, ayniqsa, ruboiylarida vatan sog‘inchi, unga cheksiz muhabbat katta ta’sirchan kuch bilan ifodalangan.
Siz begona yurtdasiz - va, albatta, inson unutiladi!
Faqat odam o'ziga achinadi,
Sarguzashtlarimda men bir soat davomida quvonchni bilmadim!
Qadrli vatan uchun inson abadiyatdan motam tutadi.
Bobur she’riyatida inson odob-axloqi, ma’naviy kamoloti masalalari ham yoritilgan. Shoir insonni yuksaklikka ko‘taradi, unga katta hurmat bilan munosabatda bo‘ladi, insoniy qadr-qimmatni yuksak qo‘yadi. U ruboiylarida eng yaxshi axloqiy fazilatlarni inson o‘zida qanday qilib tarbiyalashi kerakligi haqida gapiradi.
Bobur buyuk hukmdor va shoir, qomusiy ilmiy bilimlarga ega edi. Uning she’riy to‘plami, “Boburnoma” memuarlari, “Xatti Boburiy” alifbosi, “Aruz risolasi” risolasi, “Mubayyin” kitobi, Xoja Axrorning “Risolai Volidiya” falsafiy va so‘fiy asari tarjimasi va boshqalar. ilmiy va badiiy asarlar bizgacha yetib kelgan.Bugun ham o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmagan. Uning asarlari o‘zbek adabiy-badiiy tafakkuri rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan, she’riyat va nasr shakllanishida muhim bosqich bo‘lgan. Ular 15-asr oxiri va 16-asr boshlarida Oʻrta Osiyo, Afgʻoniston va Hindiston aholisining tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, oʻsimlik va hayvonot dunyosi, xalqlari, dinlari, tillari va turmush tarzi haqida qimmatli maʼlumotlar beradi. asrlar.
Aynan shuning uchun ham bu asarlar, xususan, “Boburnoma” ko‘p asrlar davomida O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Hindiston va Eron olimlarining diqqat markazida bo‘lib, bu mamlakatlar tarixini o‘rganishda eng qimmatli manba bo‘lib kelgan.
U o‘z fikrlarini arab, fors-tojik va turkiy she’riyatdan olingan materiallar bilan asoslaydi. Bu bilan olim she’riyatning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’sirini ko‘rsatibgina qolmay, balki turkiy tilli xalqlar she’riyatining keng ko‘lamli va bitmas-tuganmas poetik imkoniyatlarini ham ko‘rsatadi. Alisher Navoiy an’analarini davom ettirib, xalq she’riyatiga katta ahamiyat berdi. Uning ijodida xalq qo‘shiq san’ati janrlari haqida qimmatli ma’lumotlar, qiziqarli etnografik materiallar mavjud.
Mashhur “Boburnoma” buyuk temuriylar tarixidan, buyuk davlat yaratish uchun kurashdan dalolat beradi (1494-1529 yillar voqealari). O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida “Boburnoma”ning 10 dan ortiq qo‘lyozma nusxalari mavjud. Shu asosda boburshunos olim Porso Shamsiev bir qancha qo‘lyozmalarni qiyoslab, yorqin asarning tanqidiy matnini (1960) nashr ettiradi. Keyinchalik yapon olimi I.Mano ham “Boburnoma” (1994) tanqidiy matnini nashrga tayyorladi. «Boburnoma» matni ham N.Ilminskiy (1847), Beverij (1905), Fitrat (parchalar, 1928) va P.Shamsiev (1960) tomonidan nashr etilgan.
Fors (1586), golland (1705), ingliz (1826), frantsuz (1871), turk (1940) va rus (1942) tillariga tarjima qilingan. “Boburnoma” syujetiga koʻra chet el mualliflari F.A. Stil (Parij, 1940), F. Grenard (Parij, 1930), G. Lemba (Nyu-York, 1961), V. Gaskoni (Nyu-York, 1980), Munila’la (6 roman) va boshqalar. she’ri (Aybek, B. Baykabulov, X. Davran), roman (P. Qodirov) va hikoya (X. Sultonov).
1521-yilda islom shariatining 5 asosini belgilab beruvchi “Mubayyin” falsafiy-diniy asari yozildi va shu yili soliqqa oid “Mubayyinu-l-zakot” kitobini yozdi. Uning “Xarb ishi” (“Harbiy ishlar”), “Musika ilmi” (“Musiqa ilmi”) ilmiy asarlari hali topilmagan.
Bobur arab grafikasi asosida turkiy fonetika uchun mos boʻlgan “Xatti Boburiy” (“Bobur maktubi”)ni tuzdi. Bu maktubda Qur'on va Boburning o'zi alohida asarlari qayta yozilgan.
U badiiy tarjima bilan ham shug‘ullangan, tasavvufning eng buyuk ustozi Bog‘utdin Naqshbandiyning izdoshi Xoja Ahror Valining “Volidiya” (“Ota-ona risolasi”) diniy-falsafiy asarini nazmga tarjima qilgan.
Bobur ijodini o‘rganish bo‘yicha xalqaro ilmiy ekspeditsiya a’zolari shoir “izidan” bir necha bor ilmiy sayohatlar uyushtirdi, “Bobur va uning sivilizatsiya olamidagi o‘rni” memorial muzeyida saqlanayotgan 500 dan ortiq kitob va hujjatlarni topdi. Andijonda ramziy qabr joylashgan Bobur bog‘i, shuningdek, “Ark ichi” yodgorlik majmuasi bor.
Bobur ijtimoiy hayot va tarixning yuzaki tafakkurchisi bo‘lmagan, u voqea va hodisalarni tahlil qilishga, o‘z qarashlarini bayon etishga, o‘zini hayajonga solgan fikr va tuyg‘ularni ifodalashga intilardi. Bu fikr va tuyg‘ular esa ezgulik va adolat, haqiqat va go‘zallik tamoyillariga xizmat qilishga qaratilgan edi.
2.2.Bobur asarlarida g’urbat mavzusining uchrashi
Boburning she’riy merosi serqirra va boy. Lirik asarlar «Kobul divanida» (1519), keyin «Hind divanida» (1529—30) toʻplangan. Sharq lirikasining 10 dan ortiq janrlarida she’rlar yozgan. She’rlarida shaxsiy hayoti, muhiti, tarixiy voqealari aks ettirilgan. Bobur she’riyatining asosini ishqiy-lirik mazmundagi misralar tashkil etadi. Shoir mahorati o‘ziga xos adabiy uslubda, turkiy tilning eng ifodali vositalaridan mohirona foydalanishda namoyon bo‘ladi.
Uning she’rlarida davrning tarixiy voqealari, shaxsiy hayoti, muhiti, insonga munosabati, dini, urf-odatlari, davr odatlari real tarzda aks ettirilgan.
Aytishimiz mumkinki, Bobur she’rlari shoirning tarjimai holi bo‘lib, unda teran tuyg‘ular she’riy tilda, ta’sirchan ifodalangan, hayotiy sharoit bilan to‘qnashuv natijasida vujudga kelgan kechinmalar mahorat bilan tasvirlangan.
Bobur she’riyatining asosini ishqiy-lirik mazmundagi misralar tashkil etadi. Uning ijodidagi muhim jihatlardan biri chinakam insoniy, dunyoviy, haqiqiy muhabbatni tarannum etishdir. Shoir lirikasi Alisher Navoiyning ilhomlangan she’riyatiga to‘yingan. U o‘zining g‘azal va ruboiylarida muhabbat, do‘stlik, go‘zallikka intilish kabi insoniy munosabatlar muammolarini ko‘taradi. Shoir zaminiy ishqni oliy insoniy qadriyat sifatida tarannum etadi.
Bobur sevgilisi bilan uchrashish uchun har qanday qiyinchilikka chidashga tayyorligini aytadi. Sevgilisiz u hayotni tasavvur qila olmaydi. Shoir muhabbat yo‘lida o‘zini, butun borlig‘ini qurbon qilishga tayyorligini katta samimiyat bilan ifodalaydi.
Oy-yuzsiz quyosh nuridan nur emas
, Shakarsiz shakar, shirinligini kuylaganman.
Yupqa ko'kraksiz - sarv ko'kragimni o'q bilan teshadi, Atirgulsiz
- atirgulning hidi ham, rangi ham.
Men jannatda nima qilaman? Men u bilan birga bo'lmoqchiman,
Nega menga boshqa olam bog'larida boshpana kerak?
Uning deb boshingni kesishsin, Bobur,
Lekin bu ko‘ngildan ayirmoq mumkin emas!
Boburga muhabbat sadoqat, sadoqat, oliyjanoblik va odamiylikdir. U uni hamma narsadan ustun qo'yadi: boylik, ijtimoiy mavqe va barcha er yuzidagi narsalar. Shoir o‘zining komil g‘azallarida go‘zal mahbub obrazini yaratadi, unga misli ko‘rilmagan go‘zal qiyofa, boy ichki mazmun, ma’naviy barkamollik ato etadi. Ayni paytda u o‘ziga xos badiiy vositalardan mohirona foydalanadi.
Menga bu go'zallik kerak, go'shti juda mayin, menga kerak,
quyosh kabi, uning nuri bilan ruh, menga kerak.
Yuzimga yiqilgan menga tabarruk qabr mehrob emas -
Usta qoraygan bu qosh kerak.
Boshingiz bilan, ey yurak, xayrlashing - yoki
agar sizga juda kerak bo'lsa, sevishganlar yo'lini chetlab o'ting.
Oyog'iga yiqilgan har kim uning labiga tushishi mumkin,
Agar unga abadiy uyqu uchun qabr kerak bo'lsa.
Hamma senga do‘stona munosabatda bo‘lmasa-chi, Bobur?
Axir, sizga faqat do'stning tabassumi kerak.
Samimiy ishq tuyg‘ularini kuylab, yerdagi insoniy muhabbatni tasdiqlagan Bobur mutaassib shayx va zohidlarning ikkiyuzlamachiligini keskin tanqid qiladi, aslida esa g‘amgin dogmatistlarga qarshi chiqadi. Do'zax olovi, ayriliq olovi bilan solishtirganda, unga uchqun bo'lib tuyuladi:
Bilsam ayriliq meni yovuz o'ldiradi,
O'limga shirin, G'am bilmay yashardim.
Ular do'zaxdan qo'rqitadilar... Lekin ayriliq olovidan oldin,
do'zax oddiy uchqundan boshqa narsa emas.
Bobur lirikasida vatan mavzusi alohida o‘rin tutadi. Uning she’rlarida, ayniqsa, to‘rtliklarida ona yurt sog‘inchi, unga cheksiz mehr-muhabbat katta ta’sirchan kuch bilan ifodalangan.
Siz begona yurtdasiz - va, albatta, inson unutiladi!
O'ziga achinadigan yagona odam - bu chin yurakdan.
Sarguzashtlarimda bir soat quvonchni bilmadim!
Aziz vatan uchun inson abadiyatdan motam tutadi.
Bobur she’riyatida inson odob-axloqi, ma’naviy kamoloti masalalari ham yoritilgan. Shoir insonni yuksaklikka ko‘taradi, unga katta hurmat bilan qaraydi, insoniy qadr-qimmatni yuksaklarga qo‘yadi. U o'ziga zid bo'lgan narsani rad etadi. Bobur fikricha, xudbinlik, o‘z-o‘zini sevish, ochko‘zlik, bema’nilik insonni yo‘q qiladigan arzimas fazilatlardir. Shoir odamlarga samimiy maslahatlar beradi. U ruboiylarida eng yaxshi axloqiy fazilatlarni inson o‘zida qanday qilib tarbiyalashi kerakligi haqida gapiradi.
Bu mavzuga to‘xtalar ekan, shoir inson hayotining asosiy maqsadini mehr-oqibat, saxovat, olijanoblik, halollikda ko‘radi. U do‘stlikni insoniy sifatning eng muhim tomoni va dushmanga qarshi kurashda qudratli kuch deb biladi.
Bobur asarlarining badiiy tili haqida gap ketganda, uning soddaligi, umumiy foydalanish mumkinligi, ravshanligi va ixchamligini alohida ta’kidlash lozim. Shoir baland ovozli iboralarni, murakkab iboralarni yoqtirmaydi. Bobur tilining soddaligi o‘quvchilar tomonidan uning ijodi, tuyg‘u va kechinmalarining boy palitrasi aniq idrok etilishiga xizmat qiladi.
Bobur ma’nosiz gap-so‘zlardan saqlanishga, o‘z fikrini qisqa, aniq va sodda bayon etishga, odamning o‘zi tushunmaydigan so‘zlarni ishlatmaslikka chaqiradi. Xususan, u: “Oddiyroq, tushunarli va toza uslubda yozing: o‘qiganga ishingiz kam bo‘ladi”, deb ta’kidlaydi.
Shubhasiz, “Bobur-noma”dagi bu satrlar Boburning she’riy mahorati uning nasriy asari tasviriy tiliga chuqur va sezib ta’sir etganidan, unga yuksak badiiy go‘zallik va keng shuhrat baxsh etganidan dalolat beradi.
Boburning she’riy mahorati badiiy-adabiy uslubda va ona tilining eng ifodali vositalaridan mohirona foydalanishda, xalq amaliy san’ati manbalarini ijodiy qayta tiklashda namoyon bo‘ladi.
Ilmiy ishlar qatorida uning she’riyatning poetik asoslarini sinchiklab, professional tadqiq etish, erishgan yutuqlarini tanqidiy yo‘lga qo‘yish natijasi bo‘lgan “Aruz haqida risola” – prosodiyaga oid risolasi Sharq filologiyasi rivojida alohida o‘rin tutgan. Bobur prosodiya nazariyasini o‘zi qayd etgan yangi hodisalar, qoida va umumlashmalar bilan boyitdi, uning turlari va variantlari tasnifini ishlab chiqdi.
U o‘z fikrlarini arab, fors-tojik va turkiy she’riyatdan olingan materiallar bilan asoslaydi. Bu bilan olim she’riyatning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’sirini ko‘rsatibgina qolmay, balki turkiy tilli xalqlar she’riyatining keng ko‘lamli va bitmas-tuganmas poetik imkoniyatlarini ham ko‘rsatadi. Alisher Navoiy an’analarini davom ettirib, xalq she’riyatiga katta ahamiyat berdi. Uning ijodida xalq qo‘shiq san’ati janrlari haqida qimmatli ma’lumotlar, qiziqarli etnografik materiallar mavjud.
Mashhur “Boburnoma” buyuk temuriylar tarixidan, buyuk davlat yaratish uchun kurashdan dalolat beradi (1494-1529 yillar voqealari). O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida “Boburnoma”ning 10 dan ortiq qo‘lyozma nusxalari mavjud. Shu asosda boburshunos olim Porso Shamsiev bir qancha qo‘lyozmalarni qiyoslab, yorqin asarning tanqidiy matnini (1960) nashr ettiradi. Keyinchalik yapon olimi I.Mano ham “Boburnoma” (1994) tanqidiy matnini nashrga tayyorladi. «Boburnoma» matni ham N.Ilminskiy (1847), Beverij (1905), Fitrat (parchalar, 1928), P.Shamsiev (1960) tomonidan nashr etilgan.
Fors (1586), golland (1705), ingliz (1826), frantsuz (1871), turk (1940) va rus (1942) tillariga tarjima qilingan. “Boburnoma” syujetiga ko‘ra, chet el mualliflari F.A.Stil (Parij, 1940), F.Grenard (Parij, 1930), G.Lemba (Nyu-York, 1961), V.Gaskonining (Nyu-York, 1980) romanlari bor. “Munilaʼla” (6 roman) va boshqalar.U haqida oʻzbek adiblari tomonidan sheʼrlar (Oybek, B.Baykabulov, X.Davran), roman (P.Qodirov) va hikoya (H.Sultonov) yaratilgan.
Boburning ilmiy asarlari ichida aruzning sharqiy metrikasi nazariyasi koʻrib chiqilgan “Aruz haqida risola” (1523—25) alohida oʻrin tutadi. Bobur prosodiya nazariyasini yangicha qoida va umumlashtirishlar bilan boyitdi, uning turlari va variantlari tasnifini ishlab chiqdi. 1521-yilda islom shariatining 5 asosini belgilab beruvchi “Mubayyin” falsafiy-diniy asari yozildi va shu yili soliqqa oid “Mubayyinu-l-zakot” kitobini yozdi. Uning “Xarb ishi” (“Harbiy ishlar”), “Musika ilmi” (“Musiqa ilmi”) ilmiy asarlari hali topilmagan.
Bobur arab grafikasi asosida turkiy fonetika uchun mos boʻlgan “Xatti Boburiy” (“Bobur maktubi”)ni tuzdi. Bu maktubda Qur'on va Boburning o'zi alohida asarlari qayta yozilgan.
U badiiy tarjima bilan ham shug‘ullangan, so‘fiylikning eng buyuk ustozi Bog‘utdin Naqshbandiyning izdoshi Xoja Ahror Valining “Volidiya” (“Ota-ona risolasi”) diniy-falsafiy asarini nazmga tarjima qilgan.
Bobur ijtimoiy hayot va tarixning yuzaki tafakkurchisi bo‘lmagan, u voqea va hodisalarni tahlil qilishga, o‘z qarashlarini bayon etishga, o‘zini hayajonga solgan fikr va tuyg‘ularni ifodalashga intilardi. Bu fikr va tuyg‘ular esa ezgulik va adolat, haqiqat va go‘zallik tamoyillariga xizmat qilishga qaratilgan edi.
BABURNING SO'ZLARI
• Hammani xorlagan kishi xorlikka loyiqdir. Zolim odam azoblanishga loyiq. Alloh yaxshi odamlarga yaxshi do'stlar beradi, Kim boshqalar bilan yomon bo'lsa, qasos olishga loyiqdir.
• Umuman, bunday sevganlar yo'qdir, Arzimagan narsadan qovog'imizni solmaydilar.
• Bizga ba'zan uzoqroq narsani ko'proq yoqtiramiz: Bizdan uzoqda bo'lgan do'st, uzoq bo'lganlar.
• Yuz yil yashaysizmi, bir kun yashaysizmi, baribir yurakni xushnud qiladigan bu zallarni tark etishga to‘g‘ri keladi.
• Dunyoda ehtiros bo'lsa, solihlik, kamtarlik - Shunchaki so'zlar: ularning ma'nosi bor - bu bizga aniq tuyuldi.
• Bu uning odati: go‘zallik hamisha haqdir.
• Yomon shon-shuhratda yashashdan ko'ra, yaxshi nom bilan o'lgan yaxshiroqdir.
• Shahar darvozalarini yopa olasiz, lekin dushmanlarning og‘zini yopa olmaysiz.
• Yuz og‘ir gunoh qilib qo‘ygan yaxshi,
Yuz og‘ir azobni qabul qil, yuzta dushman top
, Itoatsiz bo‘lib, ota-onani ranjitgandan.
Nima uchun qo'ng'iroq qilish uchun qiyin soatda unga kelmaysiz.
• Sharobning shirinligini faqat mast biladi. Uning hushyorligining quvonchi nima?
• Ko‘p gapirgan befoyda gapiradi.
• G‘ayrat terini to‘kgan joyda,
Inson o‘lmaslik mevasini o‘radi.
• Yomonga yaxshilik qilish, yaxshilarga yomonlik qilish bilan barobardir.
• Ma'lum: donolik va sevgi hech qachon bir-biriga mos kelmaydi.
• Taqdir belgilansa, hech kim uni chetlab o'tmas,
Na kurash, na sabr azobi, na nola yordam beradi.
Xastalikni shodlik bilan yengib, dunyo qayg‘usi bilan ovora bo‘lma:
Ishoning, bir lahzalik azobga ham arzimaydi!
* * *
G‘amingni, Xudo saqlasin, na do‘st, na dushman!
Senda topolmadim sadoqat changi.
Va agar men boshimni oyoqlaringga qo'ymasam,
uni o'zim bilan olib, men qochib ketaman.
* * *
Qiyinchilikimni yechasan, musavvir:
Mana, ro‘molchaga shunday mohir naqsh yoz,
Toki sevganim o‘qisin butun o‘ylarimni,
Sog‘inchli qalbning butun siri oshkor bo‘lsin unga!
* * *
Ketaman, go‘yo adashgandek, Ko‘taraman baxtsizlikni,
Shunday yuk bilan ketaman hayotni,
Bilsam-da: mana, sen borsan, baxt topolmadim,
Sen yo‘q joyda men ketaman. aniq topilmaydi.
* * *
Nima istasang, xudoyim, jonim, tanim bilan,
Yuzimni qora qil, yuzimni oq qil.
Meni tuproqqa aylantirgin, sharmandaliging bilan tuproqqa aylantirgin
yoki ne'mat chegaralaringga yaqinlashtirgin.
* * *
Ba’zan odobsiz bo‘libman, sevganim hursand emas, Ko‘rmay
ko‘rmay ko‘rmas bu ko‘nglim — bezor.
Ehtimol, umuman olganda, sevimlilar yo'q,
ular mayda-chuydalar tufayli bizga qoshlarini chimirmaydilar.
* * *
O‘rog‘i — tuzoq, uchdim u yerga.
Sarosimaga tushdi, yiqildi va ko'r - muammo!
Senga achinaman, Bobur: ishqlaringda O‘zingni
qanday tutsang ham, tavba qilasan!
* * *
Oshiq yigit, o‘pgin qizingni!
Sizni bir-biringizga jalb qiladigan baxt haqida o'ylab ko'ring.
Agar birga vaqt o'tkazsangiz, ushbu lahzani ushlab turing.
Taqdir la'natlangan davra, aylanada shoshib kunlar.
* * *
O'tgan yillardagidek: Ramazon keladi -
Bayramlarda va ro'zada oldimda qadah.
Anchadan beri namoz o‘qimaganman, ro‘za tutmaganman,
Sharobdan, nashadan mast bo‘ldim.
* * *
Begona yurtga qonim bilan o‘lpon berdim.
Yuzimni uzoq vaqtdan beri surgun changi qoplagan.
Qanday yashaganingiz haqida so'rashdan qo'rqaman.
Men o'z azoblarim haqida gapirishdan qo'rqaman.
* * *
Har yerda qor, qor yog‘adi – dala uzra, daryo uzra,
Yuragida tinchlik bo‘lganlarga qor shoddir.
Yo xudoyim, oldimda yo‘l to‘silgan.
Meni qo'ling bilan yaxshilik yo'liga hidoyat qil!
* * *
Yoshim katta, o‘rgataman, o‘rganasan, aka,
Endigina angladim hayot qushdek, uka.
Tutib oling uni, bugun seving azizlar,
Axir ertaga bu kun boshqa bo'lmas, uka!
* * *
Ayriliq – imorat qurgan yurtim,
Bo‘sh yer jannat emas, maskanim faqir.
Va men hali ham yashayman, qasamki, faqat
sizning suratingiz mening nurim, ichimlik va taomimdir!
* * *
Biz qanday yashaymiz? U yerda ham quvnoq, ham shodsan,
Mana men ayriliqda jahannam azoblariga chidabman.
Lekin surating menda, surating ko‘z oldimda
, Ochig‘i, menga hech narsa kerak emas.
* * *
Maktub yozaman senga – malikam,
Qovog‘imdan qalam o‘rniga, kipriklarimni sug‘uraman.
Men siyoh izlamaslik uchun o'quvchilarni o'yib tashlayman.
Oq varaqlardek oqlarni yozaman.
* * *
Mehrga shama qilding qo'rqoq,
Xavotir olma, so'zimiz amal.
Kiyim-kechak, don so‘rading,
Don to‘ldi uyni, kiyim tanga.

2.2. Boburiylar davlatlarida dinning ahamiyati

Zahiriddin Muhammad Bobur insoniyatga eng boy adabiy va ilmiy meros qoldirdi. Bizgacha yetib kelgan asarlar o‘zining serqirraligi bilan quvonadi. O‘quvchiga muallifning tabiat va inson go‘zalligi, insonning eng yaxshi axloqiy fazilatlari kuychisi, uning ko‘z o‘ngida kechgan tarixiy voqealarning xolis solnomachisi sifatida zo‘ravonlik va ikkiyuzlamachilikni qoralovchi obrazi taqdim etiladi. U tarixiy shaxslar faoliyatiga o‘z davrining eng ilg‘or qarashlari nuqtai nazaridan xolisona baho bera oladigan donishmand olim, saxovatpesha, ilm-fan va san’at ahli ijodiga havaskor sifatida namoyon bo‘ladi.
Bobur ilmiy va adabiy merosining cho‘qqisi, unga jahon shuhratini keltirgan ijodi, shubhasiz, “Boburnoma”dir. Bu faqat tarixiy asar emas. Bu o'z davri ilm-fanining yutuqlarini jamlagan o'ziga xos ensiklopediyadir. Asosiysi, muallif nafaqat to‘playdi, balki o‘z kuzatishlarini tasvirlaydi va umumlashtiradi. Qolaversa, “Boburnoma” ham muhtasham nasriy asar, o‘zbek badiiy adabiyotining noyob yodgorligidir.
Bobur buyuk adib sifatida yuksak badiiy mahorat bilan o‘quvchi oldiga real tarixiy voqealar panoramasini, tarixiy shaxslarning ichki va tashqi qiyofasini ochadi, tabiat go‘zalligini mufassal tasvirlaydi. So'z ustasi o'z ta'rifini turli xalq afsonalari, she'riy parchalar, urf-odatlar va marosimlarning tavsiflari bilan to'ldiradi - va bularning barchasi qiziqarli, jozibali shaklda. Turli badiiy uslublar va til uslublaridan ustalik bilan foydalanadi. “Boburnoma” ilmiy ma’lumotlarining boy mazmuni va ko‘pligi bugungi kungacha jahon olimlari va mutaxassislarida katta qiziqish uyg‘otmoqda.
Ko‘p qirrali iste’dod sohibi bo‘lgan Bobur o‘zining betakror devoni – she’riy kompozitsiyalarning turli janrdagi (ruboiy, g‘azal, tuyugas) qo‘lyozmalari ro‘yxatidan iborat to‘plami bilan tadqiqotchilar e’tiborini tortdi.
Bizga hozirgacha Bobur devon qo‘lyozmalarining faqat uchta ro‘yxati ma’lum edi. Ulardan biri Parij Milliy kutubxonasida, ikkinchisi Hindistonda Rampur shahri kutubxonasida, uchinchisi Turkiyada, xususan, Xolis afandi fondida saqlanadi.
O‘zbek adabiyoti qo‘lyozma yodgorliklarini yanada chuqur o‘rganish va mikrofilmga olish, xususan, Zahiriddin Bobur qo‘lyozmalarini aniqlash maqsadida O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiga ilmiy ekspeditsiyalar, xizmat safarlari tashkil etildi. dunyodagi eng mashhur kitob depozitariylari.
Olimlar xorijda bo‘lib, qo‘lyozma fondlarida ajdodlarimiz – shoirlar, olimlar qo‘lyozmalarining tobora ko‘proq yangi ro‘yxatlarini, jumladan, Navoiy, Bobur va boshqa shoir va adiblar ijodiga bag‘ishlangan badiiy ishlangan qo‘lyozmalarni topmoqda.
Hindistonga arxeografik ekspeditsiya ayniqsa samarali bo'lib, u erda ushbu mamlakat olimlarining davlat va shaxsiy kutubxonalaridan, muzeylaridan topilgan qadimgi ma'rifatparvarlarning ko'plab qo'lyozmalari o'rganildi. Bu asarlarning nusxalari respublikamizga ham yetkazildi. Xususan, Haydaroboddagi Salarjang muzeyi fondlaridan olimlar XIV-XV asrlarda yashab ijod qilgan o‘zbek shoiri, xorazmlik Abdurahim Hofiz Xorazmiyning dunyodagi yagona qo‘lyozma devoni Bobur devoni qo‘lyozmalari ro‘yxatini topdi. Rampur shahridagi Rizo kutubxonasida XV asrning birinchi yarmida yashagan shoir Sayyid Qosimiyning mesneviy qo‘lyozmasi (jufti) ham topilgan.
Olimlar Bobur avlodlari – Hindistonda yashagan, lekin o‘zbek tilida ijod qilgan Diyda, Fariga kabi divanlarni ham topdilar. Dehli milliy muzeyi, Kalkutta Osiyo jamiyati, Rampur kutubxonasi fondlaridan topilgan Bobur o‘g‘li Kamron Mirzo devonining qo‘lda yozilgan nusxalari ham keltirildi. Ana shu topilmalar tufayli O‘zbekistonda “Kamron Mirzoning devoni”, “Boburning Parijdagi devoni”, “Boburnoma” uchun miniatyuralar albomi, “Boburning aruz risolasi” va boshqa ko‘plab asarlar nashr etildi. Yana quvonarlisi shundaki, yaqinda AQShda Cincinnati sanʼat muzeyida topilgan ajdodlarimizning moddiy va maʼnaviy qadriyatlari, xususan, Boburiylar sulolasiga mansub boy madaniy merosimizning butun dunyo boʻylab tarqalganligidan dalolat beradi. dunyo.
Turkiyada nashr etilgan katalog tufayli Eronda saqlanayotgan “Vakoyi-i-Boburiy” nomli qo‘lyozmaning yana bir, bizningcha, juda muhim nusxasi ma’lum bo‘ldi, bu Bobur asarlarining ma’lum ro‘yxatlari ichida eng noyobi hisoblanadi. Unga “Mubayyin” (islom asoslari haqida risola) – turkiy misralardan iborat divan, shuningdek, she’riy asarlar, versifikatsiya nazariyasiga oid risola va xotiralar kiradi. Matnlar lug‘atlar va fors tiliga tarjimasi bilan birga keltirilgan. Bu qoʻlyozma xattotlik va kitob sanʼatining ham namunasi boʻlib, Bobur ijodi boʻyicha keyingi ilmiy izlanishlar obyekti boʻlib xizmat qilgan.
Aytish mumkinki, Bobur she’rlari avtobiografik bo‘lib, o‘zining she’riy tili bilan aytganda, hayotiy sharoit bilan to‘qnashuv natijasida yuzaga kelgan chuqur tuyg‘ularni, kechinmalarni ta’sirchan ifodalaydi. Bobur she’riyatining asosini ishqiy-lirik mazmundagi misralar tashkil etadi. Uning Alisher Navoiyning ilhomlangan she’riyatiga to‘yingan lirikasida Vatan mavzusi alohida o‘rin tutadi. She’rlarda, ayniqsa, to‘rtliklarda ona yurt sog‘inchi, unga cheksiz muhabbat ifodalangan.
Siz begona yurtdasiz - va, albatta, inson unutiladi!
O'ziga achinadigan yagona odam - bu chin yurakdan.
Sarguzashtlarimda men bir soat davomida quvonchni bilmadim!
Qadrli vatan uchun inson abadiyatdan motam tutadi.
Bobur she’riyatida inson odob-axloqi, ma’naviy kamoloti masalalari ham yoritilgan. Uning fikricha, xudbinlik, manmanlik, ochko'zlik, bema'nilik shaxsni buzadi. Shaxs nomini haqli ravishda olib borish uchun uning oliy martabasiga munosib bo‘lish kerak, deb hisoblaydi shoir. To‘g‘ri va adolatli bo‘lish, deydi Bobur, yuksak axloqning bosh belgisidir.
Qaerda bo'lsangiz ham, rostgo'y va adolatli bo'ling.
Odamlar eslashadi: shunday - siz baxtli edingiz.
Bobur o‘z ijodida Alisher Navoiy an’analariga amal qilgan holda, uning qadr-qimmatini yuksak qadrlashga da’vat etib, haqiqiy shaxs ashulasini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Uning fikricha, oddiy xalq manfaati hamisha e’tiborda bo‘lishi kerak.
Bobur asarlarining badiiy tili haqida so‘z borar ekan, uning soddaligi, umumiy foydalanishi mumkinligi, ravshanligi va ixchamligini alohida ta’kidlash lozim. Shoir baland ovozli iboralarni, murakkab iboralarni yoqtirmaydi. Xullas, “Boburnoma”ning tili so‘zlashuv tiliga yaqin, juda ixcham va tajribasiz o‘quvchiga ham qulay. Bu asar o‘sha davr turkiy tillarini o‘rganish uchun ajralmas hisoblanadi. Bobur hayotidayoq bu asar katta qiziqish uyg‘otgan. XVI asrda “Boburnoma” asari ikki marta fors tiliga, keyin esa boshqa tillarga – ingliz, rus, frantsuz, nemis, turk, ispan, yapon tillariga tarjima qilingan. Kitob, ayniqsa, Yaponiyada katta qiziqish uyg‘otdi, olim Eydzi Mono uni turkiy tilda ikki jildda tayyorlab, so‘ng o‘ttiz yil umrini bag‘ishlagan holda yapon tiliga tarjima qildi.
Buyuk ajdodlarimiz boy adabiy va ilmiy meros qoldirgan. Bizning vazifamiz esa bu bebaho boylikni kelajak avlodlar uchun asrab-avaylashdir.
“Buyuk yozuvchi va shoirlar hayotida ijodiy erkinlik hamisha muhim ahamiyat kasb etgan. Daho san’atkorlar, eng avvalo, ana shu erkinlikning kuch-quvvati va falsafasiga tayanadi. Shu bois ham haqiqiy san’atkorning hayot tarzi, ruhoniy g‘oyaviy olami boshqalarnikiga o‘xshamaydi”.
O‘sh shahrining g‘arbi janubidagi Sulaymon tog‘i (Baroko‘h) etaklarini arxeologik qazish asnosida ko‘hna hammomning xarobasi ustidan chiqib qolindi. Bu yerdan sopol quvurlar topildi. Hammomning otashxonasi, turli maqsadlarda foydalanilgan katta-kichik xonalarning o‘rinlari aniqlandi. Shunisi diqqatga loyiqki, bu yerdan sal narida Farg‘ona viloyatining hokimi temuriyzoda Zahiriddin Muhammad Bobur zamonasida masjidi javzo bo‘lgan (u haqda “Boburnoma”da qayd etilgan). Bundan ma’lum bo‘ladiki, o‘tmishda ommaviy hammomlar ko‘p xollarda masjidlar bilan yonma-yon qurilgan. Oqilona me’moriy tartib qo‘llangan. Zero, masjidga pokdamon holda kiriladi. Ota-buvalarimiz avval poklanganlar, so‘ngra muqaddas dargohga qadam qo‘yganlar.
Hammomlar qadimda diydorlashuv maskani, choyxo‘rlik qilib suhbatlashadigan joy vazifasini ham o‘tagan. Odatda, hammom mutasaddilari choyxonachilardek so‘zamol, latifago‘y va askiyachi shinavanda kishilar bo‘lganlar. Maxsus xodimigarlar bo‘lib, ular mijozlarni massaj qilganlar. Natijada, ko‘p kishilar tomir-pay xastaliklaridan forig‘ bo‘lganlar. Demak hammomlar ayni paytda ozroq shifoxona o‘rnini ham bosgan.
Bashariyat tarixida hammomlar qaysi zamonda va qay tariqa paydo bo‘lganligi ma’lum emas. Ammo qadimgi Misrda o‘sha fir’avnlar zamonasida ham hammomlar bo‘lganligi ma’lum. Jismlarning solishtirma og‘irligi xususidagi qonuni ixtiro qilgan antik zamon allomasi Arximed (e.a.3-asr) «Evrika!» («Kashf etdim!») deya hammomdan qichqirib beixtiyor yugurib chiqqanini ham bilamiz. Bizningcha, dastlab xonadonlarda xususiy hammomlar paydo bo‘lgan. Hammomda yuvinib-taranish ommaviy tus olgach, umum hammomlar ko‘paygan.
Bobur lirikasida alohida o‘rin tutgan o‘ziga xos timsollardan biri hammom timsolidir. Bobur salaflari ijodida ham hammom timsollari mavjud. Lekin ushbu timsol Bobur ijodida yangicha sayqal topgan. Bobur she’riyatida bu timsolning alohida mavqe kasb etishi bevosita uning hayot yo‘li bilan bog‘liqdir.
Bobur she’riyatining o‘ziga xos xususiyati unda shoir shaxsiyatining bo‘rtib turishidir. Uning asarlari tili, ifoda uslubi salaflari va zamondoshlari asarlaridan tamoman farq qiladi. Bu o‘ziga xoslikni ayrim adabiyotshunoslar hukmdorlarga xos betakalluflikka yo‘ysa, ba’zilar uni Boburning turmush tarzi bilan bog‘lashadi. Bobur lirikasida vatan hajri, lirik qahramon va ma’shuqaning ichki dunyosi, umuman dunyo, hayot falsafasi, dinu diyonat, may, adolat, rashk, raqib kabi mavzular asosiy o‘rin tutadi. Ular zamirida Boburning o‘z hayoti, uning boshidan kechirgan real voqea-hodisalar tasviri yotadi.
Shoirning aksariyat g‘azal va ruboiylarida aniq bir mavzu tevaragida so‘z boradi va mantiqiy izchillikka qat’iy amal qilinadi. Natijada, ular kompozitsion yaxlitlik kasb etadi. Boburning konkret bir mavzuga bag‘ishlangan yoki bir obrazni, yoxud muayyan bir holatni yorituvchi g‘azal va ruboiylari, alohida-alohida fikrlar aytilgan, badiiy yetuk baytlardan tarkib topgan g‘azallari, ya’ni maqtu’ she’rlari ham shu tamoyil asosida bitilgan. Bobur aniq bir poetik obrazga bag‘ishlab she’r bitadi. Uni har tomonlama talqin etadi. Fikrini aniq va tushunarli ifodalaydi. Binobarin, mavzu, obraz, g‘oya birligi Bobur she’rlarining bosh xususiyatidir.
Bobur she’riyati, albatta, muayyan an’analar negizida ravnaq topgan. Biroq shoir ijodida an’anaviy she’rlardan farqli o‘laroq, lirik qahramon qiyofasi juda hayotiy va u qo‘llagan timsollar mavhum emas, balki nisbatan reallashdi va konkretlashdi.
Bobur she’riyatdagi an’anaviy timsol, obraz va mavzularni yangicha talqin etish barobarida she’riyatga xazon yaprog‘i, vatan, yaxshilik, hammom, piri nokomil kabi yangi poetik obrazlar olib kirdi. U adabiyotimizda vatan sog‘inchi mavzusini boshlab berib, o‘z asarlarida vatan manzaralarini mehr bilan aks ettirdi va vatanning ta’sirchan badiiy obrazini yaratdi.
Bobur amalga oshirgan progressiv ijtimoiy-siyosiy islohotlar Hindiston tarixida alohida sahifalarni tashkil etadi. Davlat boshlig‘i va odil hukmdor sifatida Bobur turli diniy e’tiqod va rasm-rusum, mistik hodisalarga duch keldi. U buni o‘zining “Boburnoma” asarida qayd qiladi. Boburning yangi iqlim sharoitiga ko‘nikib moslashishi, yangi diniy e’tiqodlar, urf-odat va udumlarni o‘rganib, o‘zlashtirib olishi ham tahsinga loyiq.
Alisher Navoiy va Boburning davlat arbobi hamda hukm farmon sifatida hammomlar qurilishiga alohida e’tibor berganlari bejiz emas edi, albatta. Alisher Navoiyning kichik zamondoshi G‘iyosiddin Xondamir “Makorim ul-axloq” kitobida: “...karomat egasi Amir(Alisher Navoiy. –B.X.) mansabdorlik kunlarida ...hammomlar qurgan”, deb yozadi. Bu bilan cheklanmasdan: “Hammomlarning sanog‘i quyidagicha: “Shifoiya” yonidagi hammom; Ziyoratgoh hammomi; Tarnob hammomi; Darrai Zangi hammomi; Tuvuchi hammomi; Chihlduhtaron hammomi; Panjdeh hammomi; Fayzobod hammomi; Saidobod hammomi”, deya ularni bir-bir sanab ko‘rsatadi. Bu dalilni Bobur mirzo ham “Boburnoma”da tasdiqlaydi.
Samarqand qal’asi bayonida Bobur mirzo: “Ulug‘bek mirzoning imoratlaridin... Yana ushbu madrasa va xonaqohga yovuq bir yaxshi hammom solibtur”, -deya qayd etadi. O‘z saltanatida ulkan obodonchilik ishlarini boshlab yuborgan Bobur podshoh salaflari izidan borib hammomlar qurilishiga alohida e’tibor bergan. Chunki o‘sha paytda Hindistonda “hammom yo‘q” edi. Bu yurtda hammom madaniyatini Bobur podshoh joriy etib, rasm qilgan, deb hech ikkilanmay aytish mumkin.
“Hindustonning yana uch ishidan mutazarrir erduk: bir issig‘idin, yana bir gardidin, yana bir tund yelidin. Hammom har uchalasining dafii ermish”, “...namozi shom namozi xufton orasida Do‘lpur qo‘rg‘oniga kirib, charog‘ bila Abdulfath solg‘on hammomni sayr qilib...”, - deb yozadi. Bobur mazkur asarda yana bir o‘rinda: “Panjshanba kuni jumodil-avval oyining uchida bog‘ning janubiy tarafida (ya’ni Do‘lpurdagi Nilufar bog‘ida) hammomg‘a yer tayin qilib, hammom yerini tuzattilar. Buyurdumkim, bu tuzalgan yerda hammomning kursisini qo‘porg‘ondan so‘ng, hammom tarxini solg‘aylar. Bu hammomning bir uyida dahrda havz buyurdum”, deb qayd qilgan. “Boburnoma”dan bu xil misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin, bizningcha, hammom poetik timsolining ustozlar badiiy ijodidagi in’ikosi muhimdir.
Hammom ta’rifidagi she’rlar o‘tmishda “hammomnoma” yoki “hammomiya” deb yuritilgan. Turk olimi Ogoh Sirri Lavandning yozishicha: “Shoirlarning g‘azallarida hammom tasvirlari maxsus o‘rin egallagan. kattaroq hajmda bo‘lgan hammom ta’rifidagi she’rlarga “hammomnoma” yoki “hammomiya” nomi berilgan. Masalan, turk shoirlaridan Nabiyning va Maxmed Alining g‘azallari orasida, Ja’farning “Xavosnoma”, Vujudiyning “Xayol va yor” masnaviysi muqaddimasida hammomnomalarga o‘rin berilgan”. Bunday she’rlar dastlab forstojik adabiyotida paydo bo‘lib, XIV asrdan keyin turkiy tilda ijod qilgan shoirlar tomonidan ham ushbu mavzudagi she’rlar yaratilgan. Turkiyalik adabiyotshunos Iskandar Poloning yozishicha, “Hammomnomalar ko‘proq qasida shaklida yaratilgan. Lekin g‘azal, qit’a, masnaviy, ruboiy shakllarida bitilganlari ham mavjud... Hammomnomalarning aksariyatida hodisa shoirning hammomga kelishi bayoni bilan boshlanadi. Bu yerda sevimli mahbubini ko‘rib, hayratga tushadi, va she’rni shu go‘zalni madh qilishi bilan davom ettiradi. Bunday she’rlarda, albatta, “hammom” kalimasi ishlatilib hatto, u radif sifatida qo‘llanilgan”. Iskandar Polo hammom mavzuida qalam tebratgan shoirlar ijodi to‘g‘risida mulohaza yuritarkan, Muhammad Fuzuliyning quyidagi baytini misol keltiradi: