Mundarija: kirish I bob.”Qutadg’u bilig” dostonidagi ayrim janrlar tavsifi I masnaviy janri xususida I qasida janri haqida II bob “Qutadg’u bilig” asarining vazn, qofiya masalalari xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kirish

2.1.”Qutadg’u bilig”da vazn va qofiya masalasi

Aruzga tanqidiy nuqtai nazardan yondoshib, uning “qiyin tushunish” sabablarini izohlashga intilish adabiyotshunoslikda keyingi davrlarda yuzaga keldi va aruz yangi davr adabiyotshunoslik ilmi nuqtai nazaridan baholana boshladi.

Mazkur ishlarda asosiy e’tibor aruzning vazn sifatidagi mohiyatiga alohida e’tibor beriladi. Ularning ayrimlarida esa turkiy aruzning xususiyatlari ko’rsatiladi. Shunga qaramay turkiy aruzning paydo bo’lishi, uning takomili va o’ziga xos xususiyatlari chuqur ilmiylikka asoslangan maxsus kuzatishni talab qilmoqda. XI asr yozma adabiyotining eng muazzam va hozirgi yagona obidasi bo’lmish “Qutadg’u bilig” vaznini o’rganish bu sohada jiddiy qadam bo’lishi mumkin.

“Qutadg’u bilig” aruzning mutaqorib bahrida yozilgan. Ammo asarni o’rgangan ko’pgina olimlar uning vazniga turlicha qarashadi. Ularning ba’zilari asar barmoq vaznida, ayrimlari aruzda deyishadi, yana ba’zilari borki, ular asarning aruz vaznida yozilganligini etirof etsalar ham, asar muallifi “vaznda ayrim kamchiliklarga yo’l qo’yilgan” deb hisoblaydilar.

Asarda shunday parchalar uchraydiki, u aruzning ham, barmoqning ham talablariga bab-baravar javob bera oladi. Shunday parchalardan ayrimlarini keltiramiz:

Qurimish yig’achlar tunandi yashil,

Bezandi yapun, al, sariq ko’k, qizil.

Yaprog’ini to’kkan daraxtlar(yana) yashil kiyindi,

Ol, sariq, ko’k, qizil rang bilan bezandi.

Qayusi To’g’ardin tutar ming tanuq,

Qayusi Batardin tapug’chi anuq.

Ba’zilari Sharqdan ming-ming hadyalar tutmoqda,

Ba’zilari G’arbdan (kelib) xolis xizmatda turmoqda.

Eshitti o’g’ul, ko’r, atasi so’zin,

Til achti ataka, evurdi yuzin.

O’g’ul otasining so’zini eshitdi, ko’r,

So’zga til ochdi, otasi tomonga yuz o’girdi.

Isinur et, er tark bag’irsaq, bo’lur,

Bag’irsaq kishilar tapug’saq, bo’lur.

Keltirilgan misollarning barchasi ham aruz,ham barmoq vazniga hech qiyinchiliksiz tatbiq etilishi mumkin. Ular aruzning fauvlun, fauvlun, fauvlun, fauvl (mutaqorib), barmoqning esa 3+3+3+2=11 yoki 6+5=11 vazniga mos kelaveradi.

Aslida asar aruzning mutaqorib bahrida yozilgan. Quyidagi baytlarni ko’raylik:

Su bashchi tuza yo’rtug’ qurin,

Iruglarni yig’sa, yetursa so’ngin

Lashkari boshi soqchi saflarini tuzib tartib bersa,

Ajiblarni yig’sa, (soqchi saf) so’ngidan yetkazsa

Yaqut berdi O’gdulmish, aydi: tugal

Ko’ni so’zlading so’z, aya ezgu fal.

Javob berdi O’gdulmish, aytdi: Tugal

So’zni to’g’ri so’zlading, ey ezgu fol.

Yanut berdi O’zg’urmish, aydi: bu so’z

Uqushqa yaqin ul, aya ko’ngli tuz

Javob berdi O’zg’urmish, aytdi: bu so’z(lar)

Zakovatga yaqindir, ey ko’ngli to’g’ri.

Mana shu keltirilgan baytlarning hech qaysisini barmoqning biror o’lchoviga solish mumkin emas.

Mutaqorib aruzning keng iste’mol qilinadigan bahrlaridan biridir. An’anaga ko’ra bu bahrda qahramonlik va jangnoma asarlari bitilgan.

Ruknlar bayt davomida 4,6,8 marta qo’llagan bo’lishi mumkin. Shunga muvofiq, vazn nomidan murabba’, musaddas yoki musamman kabi so’zlardan biri qo’shiladi. “Qutadg’u bilig”da rukn 8marta takrorlangan, shuning uchun u mutaqoribi musamman deyiladi. Asarda mutaqoribning 3 ko’rinishidan: solim, mahfuz, maqsur turlaridan foydalanilgan.

“Qutadg’u bilig” aruzda yozilgan birinchi yirik turkiy yodgorlik bo’lganligi sababli, uning qofiya tizimini arab-fors qofiya nazariyasi nuqtai nazaridan o’rganish katta nazariy-tarixiy ahamiyatga ega.

I.V.Stebleva o’z tadqiqotlarida arab-fors qofiya nazariyasining turkiy tilli adabiyotga tadbiqi masalalarining ba’zi tomonlarini tadqiq qilgan. Shuningdek, “Qutadg’u bilig” tadqiqiqotchilaridan Q.Karimov ham bu masalaga yo’l-yo’lakay to’xtalib o’tgan. Ko’p asrlar mobaynida arab-fors poetikasi ishlab chiqqan kononlashgan talablarga javob beruvchi qofiyalar:

I. Oddiy qofiya ya’ni faqat raviylari mos bo’lib, boshqa harflarining moslashishi shart bo’lmagan qofiya:

Bu ezgu tilagli neku ter, eshit,

Qamug’ ezguluk qil, o’zungga ish et.