Mundarija kirish i–bob. Akademik litseylarda ta`lim jarayonida interfaol usullardan foydalanish

1.2. Til materiallarini o`rgatish
“Til materialini o`rgatish mazmuni” chet til o`qitish metodikasida keng
tarqalmagan, biroq uch til o`qitiladigan maktablar uchun dolzarb masaladir. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, 30% so`zlash, 16% o`qish va 9% yozish bilan taqqoslaganda o`rtacha 45% tinglashga. Til materiali tushunchasi ikki xil talqin etiladi: 1) muayyan tildagi leksik, grammatik, fonetik va boshqa birliklar majmui 2) o`quv maqsadlarida tanlab olingan, metodikada til minimumi deb atalgan, biroq o`quvchilar uchun «chet tilning materiali» hisoblanadigan birliklar yig`indisi hisoblanadi.
Metodika tushunchalaridan uchtasini bir-biridan farqlash kerak: «chet til
o`qitish mazmuni», uning tarkibidan «chet til materiali» va undan ajratib
olinadigan «til materialini o`qitish mazmuni», ya`ni umuman tilni emas, balki «til materialining o`rgatish mazmuni» haqida fikr yuritiladi. Og‘zaki nutqning ikki ko‘rinishi — yakkanutq va juftnutq bilan bog‘liq
alohida ko‘rsatkichlar o‘quv dasturida o‘z aksini topadi. O‘qishda ham shu
holatni kuzatamiz. Yozuv esa faqat gapirish ta’lim maqsadi bo‘lgan sinflardagina
ko‘rsatkichli bo‘ladi. Yuqori sinflarda yozma mashqlar quyi sinflar og‘zaki nutq
mavzulari doirasida bajariladi.” [ 4 , 61 ]Demak, leksik minimumdan leksikani o`rgatish mazmuni, grammatik va talaffuz minimumlaridan ularni o`rgatish mazmunini ajratib olish, o`rganishda maxsus mashqlar bajarish, tegishli vaqt va kuch sarflanish shart bo`lgan til hodisalarini tanlash masalasi turadi. Tabiiy yondoshuv professional adabiyotlarda katta e`tiborga olingan va uning asosida bir qator darsliklar va o`quv qo`llanmalari ishlab chiqilgan. Qiyosiy metod o`z nomini oldi, chunki chet tilini o`rganish uni ona tili bilan taqqoslash asosida qabul qilinadi. Ushbu metodning asoschisi L. V. Shcherba deb hisoblanishi kerak. Ushbu metod didaktik tamoyillarga va birinchi navbatda ong tamoyiliga asoslanadi, bu qoida tariqasida, o`rganilayotgan barcha til hodisalari o`quvchilarga ulardan foydalanish ko`nikmalari va qobiliyatlari yaratilishidan oldin tushuntiriladi. Ammo grammatik va boshqa hodisalarni ishlatish qoidalari faqat ularni tasvirlash uchun yetarli misollar mavjud bo`lganda etkaziladi. Shuning uchun o`qitish jarayonida individual grammatik hodisalar dastlab so`z shakli sifatida qabul qilinadigan va shundan keyingina qoidalarga umumlashtirilgan holatlar mavjud. Umumiy didaktik metodlardan tashqari qiyosiy metodga quyidagi uslubiy tamoyillar asoslanadi: taqqoslash, ijobiy va salbiy tajribaga tayanish, lingvistik materialni differentsial assimilyatsiya qilish, nutq faoliyatining har xil turlarini parallel rivojlantirish. Didaktik va yuqoridagi metodologik tamoyillarga, shuningdek, o`quvchilarning yosh xususiyatlariga va o`qish darajalariga asoslanib, qiyosiy usul quyidagi qoidalar asosida quriladi: barcha til bo`yicha mashg`ulotlar lingvistik faktlarni assimilyatsiya qilishdan avtomatik foydalanishgacha bo`lgan yo`nalishda amalga oshiriladi; o`rganilayotgan til qoidalari og`zaki va yozma nutq amaliyoti bilan chambarchas bog`liq; nutq faoliyatining barcha turlari bir-biri bilan uzviy bog`liqlikda o`rganiladi; nutq faoliyatining ayrim turlarini o`qitishda ularning psixologik xususiyatlari hisobga olinadi; o`qitish usullari talabalarning yoshiga qarab
o`zgaradi. Qiyosiy usul yordamida o`quvchi unga tushuntirilgan qoida asosida
mashqlarni boshlaydi. Shunday qilib, maktab o`quvchilariga kelajakdagi
zamonda o`rganadigan tilida o`z fikrlarini ifoda etishni o`rgatish uchun ular
dastlab tilshunoslik modelini va kelgusi zamon shakllanishining tegishli
qoidasini beradilar, shundan so`ng turli tillarda (tayyorgarlik) va nutq
mashqlarida mo`l-ko`l amaliyotlar olib boriladi. Qiyosiy metodda grammatika
qoidalari faqat o`quv jarayonini jadallashtirish vositasi bo`lib, lingvistik
analogiyani ongli ravishda ishlatishga imkon beradi. Shuning uchun,
birinchidan, grammatika qoidalari orasida faqat ko`p sonli so`zlarga tegishli
bo`lganlar tanlanadi. Ikkinchidan, qoidalarning o`zi talabalarga faqat ushbu
qoidalar yordamida shakllangan grammatik shakllar talabalar nutqida yoki
matnni o`qish paytida ishlatilishi mumkin bo`lgan hollarda etkaziladi, ya`ni
ushbu qoidalar etarli miqdordagi leksik material bilan tasvirlanganida. Qiyosiy
metod vakillari nutq faoliyatining barcha turlari umumiy xususiyatlarga ega, deb
hisoblashadi, ammo shu bilan birga har bir faoliyat o`ziga xos xususiyatlarga ega
va shuning uchun o`ziga xos yondashishni talab qiladi. Bu minimal faol bo`lishi
kerak, ya`ni uni reproduktiv ravishda o`zlashtirish kerak. Tinglovchilar va tinglovchilarning tinglash jarayonlari haqidagi ongini oshirish orqali metakognitiv bilimlarni rivojlantirish uchun auditoriya materiallari bilan auditoriya tadqiqotchilari va sinf amaliyotchilari qiziqishlari o`rtasidagi farqni qayd etadi. Talabalarga qanday tinglashini o`rgatish juda muhimdir. Bu tinglash amaliyotiga e`tiborni mahsulotdan jarayonga yo`naltiradi va o`qituvchidan talabaga o`rganish mas`uliyatini o`zgartiradi va shu bilan talabalarning o`zini o`zi boshqaradigan o`quvchi bo`lishiga yordam beradi. Nutq faoliyatining barcha turlariga xos bo`lgan narsa artikulyar va eshitish analizatorlarining ishtirokidir, garchi ularda ular boshqacha rol o`ynasa ham. Biroq, har bir nutq faoliyati, shuningdek, e`tiborga olish kerak bo`lgan xususiyatlar bilan ajralib turadi. Shunday qilib, gapirish uchun kerakli tovushni aniq takrorlash imkoniyatiga ega bo`lish kerak, yozishda esa - so`zlar va iboralarning imlosi tasvirlari muhimdir. Til materialida o‘quvchilar ona tiliga mos kelmaydigan hodisalarga duch kelishadi. Leksikada polisemiyaning ushbu tilga xos ko‘rinishlari, talaffuzda ona tili yoki ikkinchi tilda uchramaydigan fonetik birliklar shular jumlasidandir. O‘quvchilar tili o‘rganilayotgan mamlakat(lar) madaniyati, san’ati, tarixi, adabiyoti, urf-odatlari, an’analari bilan tanishadilar.
Til o‘rganishning ilk bosqichida leksik, grammatik va talaffuz birliklarini
og‘zaki nutq jarayonida o‘zlashtirishga ko‘proq e’tibor beriladi. Yuqori
bosqichda chet tilidagi grafik va audiotekstdan axborot yig‘ish o‘quvchilarda
hayotiy yangiliklarni bilish ishtiyoqini kuchaytiradi. Chet tilidan ko‘ra ona tili va ikkinchi til o‘qitilishida ularga oid umumta’limiy axborotlar kengroq hajmda o‘zlashtiriladi. Zero, birinchi va ikkinchi navbatda o‘rganiladigan tillarni o‘qitish tabiiy sharoitda o‘tadi va ularga ajratilgan o‘quv rejasidagi dars soatlari miqdori ancha ko‘p. Tillarni o‘qitishda tilshunoslikka doir bilimlar nisbatini quyidagi hayotiy lavha bilan qiyoslab o‘tish o‘rinlidir. Shahar qancha katta bo‘lsa, transport haydovchilar ko‘cha harakati qoidalarini shunchalik mukammalroq bilishi talab etiladi.
Ta’limiy maqsadda chet tilini o‘rganishning o‘quvchi mantiqiy tafakkurini
rivojlantirishga va xotirasini yaxshilashga hamda ularning bilim saviyasi va
umumiy madaniyatini ko‘tarishga foydasi tegadi. Umumta’lim ob’ekti uchtadir:
til hodisasi, tushuncha va qoidalar hamda nutq (matn) mazmuni. Nutq faoliyati yuritish, natijada axborot almashish, chet tilio‘quv predmetini o‘qitish oldida turadigan ko‘pqirrali yagona maqsaddir. Lekin nutqda qo‘llanadigan materialning o‘zi ko‘nikmaga aylanuvchi bilim, undan hosil bo‘ladigan mavhumot shaklidagi bilim esa sodda-sodda qoidalar (mavhumotlar) tizmasidir.

3. 
   Ta’lim va tarbiya hamjihatligi qadim zamonlardan kishilarga ma’lum.
   Ta’lim o‘choqlari, so‘zsiz, tarbiyaga ham e’tiborni qaratadi, tarbiyalash yoki
   tarbiyalanish tushunchasini ta’limsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
   Metodika fanida chet tilini o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi o‘quvchilarga
   g‘oyaviy-siyosiy tarbiya berish, ularda aqliy mehnat ko‘nikma va malakalarini
   hosil qilish, shuningdek, o‘quvchilarning bilish faolligini oshirishdan iborat.
   Tarbiyaviy maqsad asosan yo‘l bilan ro‘yobga chiqariladi:
   1) o‘quvchilarning chet tilini o‘rganish jarayonida tarbiyalanishi. Ilk
   darslardayoq chet tilida salomlashish, xayrlashish, tevarak-atrofdagi predmet va
   hodisalar nomlarini bilish, she’r va ashula aytish, o‘yinlar bajarish, tili
   o‘rganilayotgan xalq va mamlakatga oid ma’lumotlarni olish kabilar.
   2) til materialida tarbiyaviy jihatlardan foydalanish. Masalan; o‘zaro chet tilida
   og‘zaki muloqot chog‘ida suhbatdoshiga hurmat bilan qarash, odob doirasiga
   kiradigan so‘z va iboralarni qo‘llash, birgalashib she’rlar, dialoglar aytish, o‘zi va
   sheriklari xatti-harakatini odob bilan chet tilida sharhlay olish singari yumushlar
   o‘quvchini madaniyat sari yetaklaydi. Chet til audioteksti va grafik tekstidan olinadigan yangilik–ma’lumotlar tarbiyalashning tengi yo‘q metodik vositalaridandir. Matnlar mazmuni dastur nutq mavzulariga mos kelishi hamda o‘quvchilar ma’naviy ehtiyojini qondirishga qaratilgan bo‘lishi talab etiladi.
   Chet til o‘qitishning dastlabki yillarida mikrotekstlar asosida yangi axborot
   yetkazilsa, yuqori sinflarda badiiy, siyosiy, madaniy-sport mavzulariga oid
   adabiyotlardan parchalar o‘qishga beriladi va ulardan olinadigan ma’lumotlar
   o‘quvchi tarbiyasiga bevosita dahldor va foydali bo‘ladi. Darslik matnlari tarbiyada birlamchi vosita sanaladi. Xullas, chet til o‘qitish jarayonida o‘quvchilar tarbiyasiga munosib e’tibor beriladi. 4. Rivojlantiruvchi maqsad chet til o‘qitish metodikasida yangi qabul qilingan ilmiy kategoriya bo‘lib, u haqida yetarli metodik ma’lumotlarni topish qiyin. Mazkur maqsadning nomi didaktikada mashhur bo‘lgan «rivojlantiruvchi metod» tushunchasi zaminida taqlid yo‘li bilan vujudga keldi. Til o‘qitishda bunday nom bilan ataladigan metod yo‘q.
   «Rivojlantiruvchi maqsad» tushunchasi o‘quvchi shaxsining aqliy, hissiy va
   motivasion (ichki turtki) tarafini rivojlantirishni ifodalay boshladi. Demak, chet
   tilini o‘qitishda o‘quvchilarning aqliy saviyasini quyidan yuqoriga ko‘tarish,
   mazmunan yuksaltirish, ijobiy ma’noda aqlan yanada ulg‘ayishini ta’minlash
   ushbu maqsadning birinchi vazifasidir. Ikkinchidan, chet tilini o‘rganishda bu
   maqsad o‘quvchilarning his-tuyg‘ularini kamol toptirish, tashqi ta’sirni sezgilar
   va analizatorlar yordamida idrok etib tushunishni rivojlantirishni nazarda tutadi.
   Uchinchidan, faoliyat ko‘rsatish yo‘lida ichki turtkini avj oldirish, faol ishga
   tushirish kabilar. Xullas, rivojlantirish aql, hissiyot, motivatsiyani yuqori pog‘onalarga ko‘tarish ma’nosida qabul qilindi. Ruhshunoslar va ta’limshunoslar e’tiroficha, o‘quvchilarga ta’lim jarayonida yetarli miqdorda qiyinchiliklarni yengib borishni o‘rgatilsagina, ularning tafakkurini tezkorlik bilan rivojlantira olish mumkin.
   Axborot ko‘nikma va malakalarini shakllantirish aksariyat holda o‘qib
   ma’lumot olish davrida yuz beradi. Darslik va o‘qish kitoblari, yuqori sinflarda
   qo‘shimcha tarzda vaqtli matbuot materiallarini o‘qish axborot olish manbai
   sanaladi. Axborot olishdan tashqari o‘quvchilar matn oldi savollariga javob
   izlash, lug‘atdan foydalanish, sahifa quyi hoshiyasidagi tilga oid izohlarni
   o‘rganib borish, grammatik ma’lumotnomadan foydalanish kabi qiziqarli
   mashg‘ulotlar bilan band bo‘lishadi. Nutq H va X til orqa, sirg’aluvchi, jarangsiz undosh. Bu tovushni talaffuz qilganda til orqasi ko’tarili yumshoq tanglayga yaqinlashadi. [ 6 , 13 ] ^”Nutq faoliyati turlari (gapirish, tinglab tushunish, o‘qish, yozuv) bilan mashg‘ul bo‘lish – muloqot, psixolingvistika ta’biri bilan aytganda, kommunikatsiya demakdir. Bevosita kuzatishda berilgan hodisalar zamirida yashiringan mohiyat belgilanadi.Shuning uchun ham nazariy grammatika
   umumiylik — xususiylik, mohiyat — hodisa, imkoniyat — voqelik
   dialektikasini oʻzida namoyon etuvchi til — nutq zidlanishiga asoslanadi.” [ 5 ] Chet tilda gapirganda, o‘quvchi og‘zaki fikr bayon etishning ajoyib usullari – isbotlash, ishontirish, ma’qullash yoki ma’qullamaslik, yoqlash yoki qarshi fikr aytish singari ko‘plab o‘quv ko‘nikma va malakalaridan foydalanadi. ”O‘qituvchi mazkur maqsadlardan o‘z faoliyati mobaynida foydalana olishi kasbiy faoliyatini muntazam barqarorlashtirib, rivojlantirib borishi uchun yetarlicha omil bo‘lib xizmat qiladi. Izlanuvchanlik qobiliyatini, kompitensiyasini oshiradi. Zamonaviy muallimdan hozir ko‘p narsa talab qilinadi. Tayyorgarliksiz darsga kirish, ayniqsa, hozirgi zamon yoshlari o‘tirgan auditoriyaga, nutlaqo mumkin emas. Yoshlarimiz ilgaridan ko‘ra ancha bilimli, qobiliyatli, zukko, chet tillarini bilishga intiluvchanlar juda. Shu nuqtai nazardan, yuqoridagi bayon etilgan mavzu jiddiy mulohaza va o‘zlashtirishni talab qiladi.