Muqaddima

QO’ZG’ALUVCHAN TO’QIMALAR FIZIOLOGIYASI 
 
  Barcha tirik hujayralar ta‘sirlanuvchanlikka, ya‘ni tashqi yoki ichki muhit 
o‘zgarishlariga 
javoban 
o‘z 
faoliyatini 
o‘zgartirish 
qobiliyatiga 
ega. 
Ta‘sirlanuvchanlikning yuzaga chiqishi turlicha bo`lishi mumkin (moddalar 
almashinuvining va o‘sishning tezlashishi, shira ajralishi, harakatga kelish, elektr impuls 
ishlab chiqarish va hokazo). 
Tirik mavjudot faolligini o‘zgartiruvchi omillar ta‘sirlovchilar deyiladi. 
Tashqi yoki ichki muhitning o‘zgarishlari yetarli kuchga ega bo`lsa,
yeterlichatez ro‘y bersa va yetarlicha uzoq davom etsa, tirik hujayraning yoki 
organizmning ta‘sirlovchisi bo`la oladi. 
Ta‘sirlovchilar yuzaga chiqara oladigan javob reaksiyalari ichida 
qo‘zg‘aluvchanlik ajralib tyradi. Hujayra qo‘zg‘alishi deganda, aksari uning 
ta‘sirottga tez va ixtisoslashgan ravishda javob berishi tushuniladi. Qo‘zg‘alish 
hujayraning harakatga kelishi yoki elektr impuls ishlab chiqarishi yoki shira 
ajratishidan iborat bo`lishi mumkin. Bu ixtisoslashgan javob reaksiyalarni 
muskul, nerv va bez to‘qimalri hosil qila oladi. Shuning uchun ularni 
qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar deb atashgan. Qo‘zg‘luvchanlik sezuvchi nerv 
tolalari oxirlariga va ixtisoslashgan retseptor (sezuvchi) hujayralarga ham xos. 
Qo‘zg‘alishni paydo qiladigan mexanik, kimyoviy, tovush, yorug‘lik va 
boshqa omillar ta‘sirlovchilar bo`lishi mumkin. 
Muayyan qo‘zg‘aluvchan hujayraga nisbatan adekvat va noadekvat
ta‘sirlovchilar tafovut qilinadi. 
Qo‘zg‘aluvchan hujayra faqat adekvat ta‘sirlovchini qabul qilishga
moslashgan bo`lob, uning juda os miqdoriga ham qo‘zg‘alish bilan javob
beradi. Yorug‘lik nuri – fotoretsrptorlar uchun, tovush – eshituv retseptorlari
ucnhun, hidli moddalar – hid bilish retseptorlari uchun adekvat
ta‘sirlovchilardir. Boshqa ta‘sirlovchilar aytib o‘tilgan hujayralar uchun
noadekvat (yot) hisoblanadi. Noadekvat ta‘sirotlar ham ixtisoslashgan
hujayralarni qo‘zg‘atishi mumkin. Ammo uning kuchi adekvat
ta‘sirlovchinikiga nisbatan bir necha ming ( ba‘zida million) barobar ko‘p
(kuchli) bo`lishi kerak. Qo‘zg‘alishni paydo qilish uchun zarur bo`lgan
ta‘sirotning eng kam kuchi bo‘sag‘a kuchi deyiladi. Bo‘sag‘adan kam kuchga
ega bo`lgan ta‘sirotlar qo‘zg‘alishni paydo qila olmaydi. Qo‘zg‘aluvchan
hujayralarning ta‘sirotlar bo`lmagandagi osoyishta holatini mutloq faolsizlik,
deb bo`lmaydi, chunki ularda modda almashinuvi va boshqa jarayonlar davom
etadi. 
Ba‘zi bir ta‘sirotlar hujayralarda manfiy reaksiyalarni, masalan, moddalar

---

14 
almashinuvi vao‘sishning sustlashishini, qo‘zg‘aluvchanlikning kamayishini
sodir qilishi mumkin. Bular tormozlanish reaksiyalaridir. Tormozlanish jarayoni
organizm faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. 
Qo‘zg‘alish vaqtida hujayralarda bir qator fizikaviy-kimyoviy jarayonlar 
sodir bo`ladi, ularning tuzilmalarida ma‘lum o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bulardan 
elektr hodisalar ayniqsa muhim ahamiyatga ega. 
―Hayvon elektri‖ haqidagi ta‘limotning shakllanishi L.Galvani, K.Matteuchi, 
E.Dyubua Reymon va boshqa bir qator olimlar nomi bilan bog‘liq. Umuman 
XVIII asrning ikkinchi yarmida elektr hodisalarni o‘rganish boshlandi. Shu 
davrda elektr tokini hosil qilish yo`llari topildi. Elektrniing tirik to‘qomalarga 
ta‘sirini o‘rganishda baqaning orqa oyog‘idan tayyorlangan preparat qulay 
bo`ldi. Elektr manbaniing bu preparatga ta‘sir qilishi muskulni qisqartiradi. Italiyalik 
olim L.Galvani atmosfera elektrining ta‘sirini o‘rganishga kirishganida shu preperatdan 
foydalangan. U baqaning umurtqa pog‘onasiga birlashgan oyoq preperatni tayyorlab, 
umurtqalar orasidan mis ilmoq o‘tkazib, ayvonning temir panjarasiga osib qo‘ygan. Havo 
ochiq bo`lganda ham atmosfera elektri bor bo`lsa, u muskulga ta‘sir qilib, qisqartiradi, 
deb o‘ylagan. Ammo hech qanaqa qisqarish kuzatilmagan. Shamol turib, preperatni 
tebratgach, baqa oyog‘ining uchi vaqti-vaqti bilan temir panjaraga tega boshlagan. Har 
gal oyoq uchi temir panjaraga tekkanda, muskul qisqargan. Galvani bu hodisani 
quyidagicha tushuntirgan. Baqaning orqa miyasida hosil bo`lgan ―hayvon elektri‖ 
o‘tkazgich mis ilmoq va temir panjara orqali oyoq muskullariga yetib kelgan va ularning 
qisqarishiga sabab bo`lgan. Demak, tirik organizmda ham elektr hosil bo`ladi, degan 
hulosaga kelgan. Galvanining tajribasi olimlarda katta qiziqish uyg‘otdi. Uni ko‘p 
olimlar takrorlab, baqaning orqa miyasini jyoqning muskullariga ikki xil metall 
(masalan, mis va temir) yordamida ulansa, muskullar qisqarishini ta‘kidlashdi. Bular 
ichida Volta ham bor edi. U Galvani olgan natijani takrorlagan bo`lsada,‖hayvon elektri‖ 
bor degan gapga qo‘shilmadi. Volta muskullarni qisqartirgan tok manbai baqaning orqa 
miyasida emas, balki turli metallardan iborat bo`lgan zanjir ekanliginni birmuncha 
tajribalar o‘tkazib isbotladi. Bunga javoban Galvani metallardan foydalanmay, yangi 
tajribalar o‘tkazdi. ―Hayvon elektri‖ borligini isbotlagan bo`lsa ham, olimlar ko‘proq 
Voltaga ishondilar. Galvanini siyosiy sabablar bilan ishdan haydashdi, tajribalar 
o‘tkazishdan mahrum bo`lgan Galvani ko‘p o‘tmay vafot etdi. 
XIX asrning boshlarida boshqa bir italiyalik olim K.Matteuchi shu davrda kashf 
etilgan sezgir galvanometr yordamida hayvon elektrinin bevosita oichab, uning 
mavjudligini uzil-kesil isbotladi.