Muqaddima

IZ POTENSIALLARI 
 
Ba‘zi nerv va muskul tolalarida repolyarizatsiyaning oxirgi qismi ancha cho‘ziq 
bo`ladi. Repolyarizatsiya boshlannib, taxminan 1 ms o‘tgandan keyin, chiziq bukiladi va 
potrnsialning 
tiklanishi 
sekinlashadi. 
Boshqa 
bir 
tolalarda 
egri 
chiziqning 
repolyarizatsiya qismi tez pastga tushib, tinchlik potensiali darajasidan o‘tib ketadi. Bu 
vaqtda membrananing potensiali tinchlik potensialiga nisbatan manfiyroq bo`ladi. Egri 
chiziqning bu qismi ifodalaydigan potensial giperpolyarizatsion iz potensiali deyiladi. 
Ayrim qo‘zg‘aluvchan to‘qimalarda iz potensialining depolyarizatsiya qismi ham 
kuzatilishi mumkin. Nerv va ko‘ndalang targ‘il muskul tolalarining harakat potensiali 
0,1-5 ms 
HARAKAT POTENSIALINING VUJUDGA KELISH MEXANIZMI 
 
Harakat potensialining vujudga kelishi nerv va muskul tolalari membranasining Na
+
va K
+
ionlariga nisbatan o‘tkazuvchanligining o‘zgarishiga bog‘liq. Ta‘sirlovchi, odatda 
elektr toki, membranani oz miqdorda depolyarizatsiyaga uchratadi. Bu boshlang‘ich 
depolyarizatsiya natriy kanallarining bir qismini ochib, hujayra ichiga qaratilgan kuchsiz 
natriy oqimi hosil qiladi. Oqim depolyarizatsiyani kuchaytiradi, ochilgan kanallar soni 
ko‘payib, membrananing natriy kationlari uchunn o‘tkazuvchanligi bir zumda 10-20 
baravar oshib ketadi. Natijada musbat zaryadli natriy elektr kimyoviy gradiyent bo‘yicha 
katta tezlikda hujayra ichiga kira boshlaydi. 
4-
расм. Хужайра мембранасидаги натрий канали 
Membranadagi potensiallar qutbi o‘zgaradi: uning ichki yuzasi tashqi tomonga nisbatan 
musbat zaryadga ega bo`lib qoladi. Bu harakat potensialining depolyarizatsiya bosqichi. 
Demak, depolyarizatsiyani, ya‘ni natriy kanallarining ochilishi va hujayra ichiga musbat 
natriy ionlarining tez o‘tishini vujudga keltiradi. 

---

20 
Ion kanallarini membranani kesib o‘tgan juda ingichka nay, deb tasavvur qilish 
mumkin (4-rasm). Bu nayning devori oqsil makromolekulalaridan iborat. Kanal tashqi 
uchiga yaqin joyda 0,3-0,5 nm gacha torayadi. Demak, kanallardan diametri shunga 
yaqin bbo`lgan zarrachalar o‘tishi mumkin. Kanalning toraygan qismi kationlarni saralab
o‘tkazadi. Shunning uchun u tanlovchi (selektiv) filtr deyiladi. Kanallarning soni 
aksariyat hujayralarda ko‘p emas: membraananing bir necha million lipid 
molekulalaridan iborat bo`lgan bir kvadrat mikrometr sathida 20-30 kanal mavjud. 
Kanalning hujayra ichiga qaratilgan qismi ancha keng, bbu yerda ikki tavaqali ―darvoza‖ 
joylashgan. Darvoza tavaqalarining ochilib-yopilishi biri-biriga bog‘liq emas. Shuning 
uchun ularni ikkita mustaqil darvoza deb hisoblashadi. Darvozalardan biri 
membrananing depolyarizatsiyalanishi ta‘sirida tez ochiladi. Bu aktivatsion darvoza. 
Uning ochilishi Na
+ 
ning hujayra ichiga kirishiga yoi beradi. Hujayra tinch holatda 
bo`lganda bu darvozalar yopiq turadi. Ayni vaqtda ikkinchi xil darvozalar ochiq bo`ladi. 
Ular 
inaktivatsion 
darvozalar 
deyiladi. 
Inaktivatsion 
darvozalar 
membrana 
depolyarizatsiyalanganda, nisbatan sekin yopiladi. Shuning uchun harakat potensialining 
depolyarizatsiya bosqichining boshida aktivatsion darvozalar ochilgan bo`lsa, 
inaktivatsion darvoza yopilib ulgurmaydi.Bu davrda ikkala darvoza ochiq bo`lib, 
kanaldan natriy kationining o‘tishiga to‘siq bo`lmaydi. Ammo depolyarizatsiya hali 
davom etaveradi, u inaktivatsion darvozani sekin yopib, kanalni berkitadi. Natriyni 
hujayra ichiga o‘tishi to‘xtaydi. Depolyarizatsiya to‘xtagandan so‘ng inaktivatsion 
darvoza sekin ochiladi, aktivatsion darvoza esa tez yopiladi – kanallar asli holiga qaytadi. 
Aktivatsion darvozalarning ochilib-yopilishi membrana potensialiga bog‘liq. Ularning 
membranaga botiq uchi musbat zaryadga ega. Hujayra tinch holatda bo`lganda 
membrananing ichki yuzasidagi manfiy zaryadlar uni o‘ziga tortadi. Darvoza kanalga 
nisbatan ko‘ndalang holatda uni to‘sib turadi. Depolyarizatsiya boshlanib, membrananing 
qutblari o‘zgaradi. Darvozaning musbat zaryadli ucchini manfiy zaryadga ega bo`lib 
qolgan tashqi yuza torta boshlaydi. Darvoza kanal ‖qirg‘og‘ida‖ faraz qilingan nuqtadagi 
o‘q atrofida aylanib, kanaalga nisbatan uzunasiga joylashadi, kanal ochiladi. 
Bu gaplar natriy kanallari faoliyatiga taalluqli. Natriy kanallari faoliyatini to‘xtatib 
qo‘yadigan maxsus modda – tetrodotoksin yordamida olingan natijalarga muvofiq, 
kanallar soni turli hujayralar membranasining kvadrat mikronida bir necha o‘n onnadan 
bir necha minggacha yetishi mumkin.
Kaliy kanallarining tuzilishi va faoliyat ko‘rsatishi natriy kanallarinikiga o‘xshash, 
farqi faqat bu kanallarnning selektivlik (tanlab o‘tkazish) darajasida va inaktivatsiya 
rivojlanishining tezligida. Kaliy kanallarining tanlab o‘tkazish qobiliyati juda yuqori, 
ulardan boshqa kationlar, masalan Na
+
deyarli o‘ta olmaydi. Nerv tolalaridagi kaliy 
kanallarining inaktivatsiyasi depolyarizatsiya bir necha sekund davom etsagina yuzaga 
chiqadi. 
Demak, ta‘sirot membranada boshlang‘ich depolyarizatsiyani yuzaga keltiradi, u esa 
natriy kanallarining oz qismi ochilishiga sabab bo`ladi. Kanallarning ochilishi hujayra 
ichiga qaratilgan natriy oqimini hosil qiladi. Bu oqim boshlang‘ich depolyarizatsiyani 
kuchaytiradi va boshqa kanallarning ochilishiga olib keladi. Natriy kationlarining 
hujayraga juda tez kirishi depolyarizatsiyani cho‘qqisiga yetkazadi. Inaktivatsion 
darvozalar yopilishi bilan natriy oqimi to‘xtaydi. 
Shu vaqtning o‘zida depolyarizatsiya natijasida kaliy kanallari sekin-asta ochiladi va 
tashqariga qaratilgan kaliy oqimi tezlashadi. Musbat kaliy ionlarining tashqariga chiqishi 
membranani 
repolyarizatsiyalaydi. 
Kaliy 
oqimi 
davomli 
bo`lsa, 
membrana 

---

21 
giperpolyarizatsiya holatiga o‘tishi mumkin. Bu vaqtda membranadagi potensiallar farqi 
tinchlik potensiali miqdoridan oshib ketadi. Harakat potensialining egri chizig‘ida iz 
potensiallarining giperpolyarizatsiya (musbat) bosqichi paydo bo`ladi.