Muqaddima

 
IKKINCHI SIGNAL TIZIMI VA ABSTRAKT TAFAKKUR. 
Ohy nerv faoliyati to
‘
g‘risidagi talimot ikkinchi sig- nal tizimining faoliyat ko
‘
rsatish 
qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatini berdi. Asosan bu qonuniyatlarning ikkala signallar 
tizimi uchun bir ekanligi ko
‘
rsatildi. Bolalarda tovush yoki yorug‘lik shartli signaliga, 
masalan, qo
‘
ngiroq tovushiga yoki qizil larnpa yoqilishiga shartli refleks hosil 
qilinganidan so
‘
ng, qo
‘
ng‘iroq yoki qizil larnpa so'zlarining o
‘
zi (awal shartsiz ta‘sirotlar 
bilan biron marta ham mustahkamlanmagan bo`lsada) shartli refleksni paydo qiladi. 
Tajriba aksincha o
‘
tkazilgangida, masalan, awal so
‘
zga shartli rsfleks hosil qilib, shartsiz 
ta‘sirot bilan hech mustahkamlanmagan qo
‘
ng
‘
iroq chalinganda yoki qizil chiroq 
yoqilganda shartli refleks yuzaga kelgan. Gap shundaki, tajribalardan ancha oldin, 
bolaning tili chiqayotgan vaqtida miya po
‘
stlog
‘
idagi nutq markazi va turli jismlardan 
keiadigan signallarni qabul qiluvchi markazlar o‗rtasida mustahkam bog‘lanishlar hosil 
bo`lgan. Shular tufayli, nutq markazlari vaqtinehalik aloqalarning yuzaga chiqishida 
ishtirok etadi. Yuqorida keltirilgan tajribalarda elektiv yoyilish hodisasini ko
‘
ramiz. Bu 
hodisa qo'zg‘alishning birinchi signal tizimi markazlaridan ikkinchi signal tizimi 
markazlariga va aksincha, ikkinchi signal tizimi markazlaridan birinchi signal tizimi 
markazlariga yoyilishidan iborat. 
Odam so
‘
zni bitta tovush yoki tovushlar majmuasi (tovush signali) sifatida emas, 
balki ma‘lum mazmun sifatida qabul qiladi, so'zning ma‘nosini idrok etadi. Masalan, 
«alanga» so
‘
ziga shartli refleks vujudga keltirilgan. Agar shartli rsfleksni paydo qilish 
vaqtida «alanga» o
‘
miga uning sinonimi «olov» so
‘
zi ishlatilsa, bu so
‘
z ham ijobiy natija 
beradi. Tahsil ohsh jarayonida o
‘
quv va yozuv markazlari va miya po
‘
stlog‘ining boshqa 
markazlari o'rtasida ham aloqa o
‘
mati!adi. Shu tufayli, qo'ng‘iroq tovushiga shartli 
refleks vujudga keltirilgandan keyin, odamga «qo
‘
ngiroq» so
‘
zi yozilgan qog‘oz 
ko
‘
rsatilsa, sharth reflektor reaksiya paydo bo`ladi. 

---

295 
Birinchi va ikkinchi signal tizimlarini bir-biridan ajratib bolmaydi, Odamning barcha 
tuyg
‘
ulari, idroki, tasawuri so‗z bilan ifodalanadi. Binobarin, birinchi signal tizimida 
tashqi dunyodagi jism va hodisalar paydo qilgan qo'zg‘alish ikkinchi signal tizimiga 
o
‘
tkaziladi. 
Birinchi signal tizimini ikkinchi signal tizimi bilan bog‘lanmagan holda faollik 
ko
‘
rsatishini faqat tili chiqmagan bolalardagina kuzatish mumkin. Har qanday o
‘
qish« 
o
‘
qitish, har qanday ijodiy faoliyat ikkinchi signal tizimini taraqqiy ettiradi, 
takomillashtiradi. 
Fikrlovchi miyaning voqelikni aks ettirishining turli shakh bor. Muayyan — hissiy 
aks ettirish ular ichida nisbatan soddarog‘i, u tuyg‘u, tasawur, idrok etish sifatida 
namoyon bo`ladi. Atrof dunyoni mavhum — umumlashtirilgan holda aks ettirish ancha 
murakkab, u mantiqan fikr yuritishdan iborat bo`lib, miyaning mavhumiy faoliyat 
natijasi bo`linish xulosa va mulohazalar shaklida namoyon bo`ladi; 
Tashqi muhitning va organizmning o‘z ichki holatini muayyan hissiy aks ettirish 
birinchi signal tizimi orqali erishiladi. Dastlab organizm retseptorlari ta‘sirlovchi jism va 
hodisalarning ayrim xususiyatlarini sezadi. Bu bevosita sezgi asosida haqiqatni aks 
etishining boshqa shakllari, hususan idrok qilish rivojlanadi. Idrok qilish jismning ayrim 
xususiyatlarini emas, balki uning ko
‘
p xususiyatlarini mujassamiash orqali, bir butun 
qilib 
aks ettirishni ta'minlaydi. Ko‗p xususiyatlarga ega bo`lgan jismiii yaxlit idrok etish 
miyaning anaiitik-sin- tetik faoliyatiga bog‘liq. Jism va hodisalarning turli xususiyatlari 
idrok qilinganda miya po
‘
stlog
‘
ida bir vaqtning o
‘
zida turli sohalar qo
‘
zg
‘
aladi, ular 
o
‘
rtasida vaqtincha aloqalar o
‘
matiladi. 
Vaqtincha adoqa — juda muhim fiziologik va psixologak hodisadir. Psixologlar 
vaqtincha aloqalarni assotsiatsiyalar, deb atashadi. Bir jism (yoki hodisa) xususiyatlari 
to-g 'risida olingan turh signallar asosida paydo -bo`lgan vaqtincha aloqalar keyin shu 
jismning (yoki hodisaning) ayrim hususiyatlari sezilganda ham uni bir butundek idrok 
etilishini ta‘minlaydi. 
Tasawur — muayyan-hissiy aks ettirislming mukammal shaklidir. Tasavvur etilganda 
awal organizmni ta‘sirlagan narsa va hodisalarning muayyan tasvirlari paydo bo`ladi. 
Tasawur avvalgi ta‘sirotlarning miyada qoldirgan izlarini oliy tahlili va sintezi 
natijasidir. U assotsiatsiyalar zanjiriga yoki murakkab vaqtincha aloqalarga asoslangan. 
voqelikni mavxum—umumlashtirilgan holda aks ettirish faqat odamga hos. Dildagi, 
gapiriladigan, yoziladigan so'zlar (ikkinchi signal tizimi) yordamida, mavhum tushim- 
chalarga asoslanib fikr yuritish qobiliyatining rivojlanishi atrof dunyoni mavhum — 
umumlashtirilgan holda aks ettirishini yuzaga chiqardi. Natijada insoniyat tabiat 
hodisalarini bilish va ulardan foydalanishida katta ustunlikni qolga kiritdi.