Muratbay Nızanov shıǵarmalarında baǵınıńqılı qospa gáptiń qollanılıwı Jobası: Kirisiw

Shıǵarmadaǵı sebep baǵınıńqılı qospa gápke mısallar

Baǵınıńqı gápi bas gáptegi is-hárekettiń isleniw sebebin bildiretuǵın qospa gáptiń túrine sebep baǵınıńqılı qospa gáp delinedi. Sebep baǵınıńqı gáp nelikten?, ne sebep?, ne sebepli? degen sorawlarǵa juwap beredi.

Sebep baǵınıńqı gáp penen bas gáp eki túrli jol menen baylanısadı:
1) baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh forması arqalı;
2) baǵındırıwshı dánekerler arqalı.
1. a) baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı - ǵ a n l ı q t a n , - g e n l i k t e n , - ı p / -ip, -p, -may/-mey qosımtalı hal feyillerden bolıp, bas gáp penen baylanısadı.
b) -ǵan/-gen qosımtalı kelbetlik feyilge soń, keyin, sayın, sebepli, ushın tirkewishleriniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı:
d) geyde -sa/-se qosımtalı shárt meyilden boladı.
2. baǵınıńqı hám bas gáp sebebi, óytkeni, nege deseń t.b. sıyaqlı baǵındırıwshı dánekerler arqalı baylanısadı. Bul dánekerler arqalı baylanısqan baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı, kóbinese betlik feyillerden boladı.
Mısallar:

1. 
   Ájibay biraq qansha ozbır bolsa da, Nurjanǵa úndemeytuǵın edi, sebebi Nurjan óz isine puqta.
   
2. 
   Aqshagúl úyine palas ákelip tósegen kúni quwanıp qaldı, sebebi bul olardıń kóp jıllardan berli alǵan birinshi múlki edi.
   
3. 
   Sonıń ushın da ol únsiz qaldı, óziniń júrisine ishten arlandı.
   
4. 
   Qudanıń jaratqanı sol, sonlıqtan tábiyatımnan bosalańlaw bolıp, bul shańaraqtıń barlıq girtikarı ananıń moynında edi.
   
5. 
   Saqbaydıń ádetin ol biltuǵın edi, sol ushın úndemey qoydı.
   

Shárt baǵınıńqılı qospa gápke mısallar
Baǵınıńqı gápi bas gáptegi is-hárekettiń isleniw ya islenbew shártin bildiretuǵın qospa gáp shárt baǵınıńqılı qospa gáp dep ataladı.
Shárt baǵınıńqı gáp ne qılsa?, ne qılǵanda?, qáytkende?, ne qılmaǵansha? t.b. sorawlarǵa juwap beredi.
Shárt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı tómendegi feyillerden boladı:
1) -sa/-se formalı shárt meyilden boladı.
2) orın sepligindegi -ǵan/-gen formalı kelbetlik feyil arqalı bildiriledi:
3) hal feyildiń -may/-mey, -ǵansha/-genshe t ú r l e r i n e n h á m -may/-mey+ turıp kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwinen boladı.
Ańlatıw: Shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń mánisi anıq, kúsheytilip aytılǵanda baǵınıńqı gáptiń basında eger, eger de dánekerleri qollanıladı.
Mısallar:

1. 
   Balasınıń dosları klası menen japırılıp kelip qalsa, aldılarına ne qoyadı.
   
2. 
   Búgin Aqshagúl erinsheklik etse, erteń mıńsan eki dosaq, qarıydardı ózińnen bir qashırıp alsań, qaytıp betin berman qarata almaysan.
   
3. 
   Házir zaman ózgerdi me, Aqshagúlge anaw-mınaw is bolıp qalsa, bul shańaraqtıń otı sóndirmeyinn dep ja iynine ot túsip juwıratuǵın Nnurjan joq.
   
4. 
   Eger usı waqıtta sırttan qarap tura qoysań, onı jańa qırqtan ótip baratırǵan kelinshek emes, jetpistegi kempir shıǵar dep oylaysań, gápine qarap.
   
5. 
   Lekin qansha qıyınshılıq kórse de, eki júziniń almasınıń qızılı ketpegeni, kóziniń kesaday dóńgelenip, mıyıq tartqanda kúldirgishi alamanıń shanaǵınday sál oyılıp turıwı jasında sulıw nashar bolǵanın aytpay-aq bildirip turadı.
   
6. 
   Bálkim bári ótpese de, azı-kem sawda bolar.
   
7. 
   –Júr Quwat, ketidiń haqısına menińmenen dúkanǵa barıp qaytasań, kelemen degenshe qarańǵı túsip ketedi, qorqaman.
   
8. 
   –Erteń kel, birewge jolıqtıraman, isiń júrisip ketse, táńir jarılqasınıńdı aytarsan.
   
9. 
   Biyhayasına tap bolsań, dambalın qolına alıp shıǵıp, shar bazarda masqara etedi.
   
10. 
    Úlkenlerdiń juwǵanı bir saata kepse, bunıkı bir saatta kebedi.