Мустакил иш

Ҳт = Нт ± Мт ± Мў,

бу ерда Ҳт — ҳақиқий таннарх; Нт — норматив таннарх; Мт — меъёрлардан тафовутлар; Мў — меъёрлар ўзгариши.

Норматив усул хисоб маълумотларидан таннархнинг пасайиши резервларини аниқлаш ва ишлаб чиқаришга тезкор раҳбарлик қилиш учун самарали фойдаланиш имконини берадиган илғор усул ҳисобланади. Норматив усул, одатда, кўп микдордаги деталь ва узеллардан иборат хилма-хил ва мураккаб маҳсулотни оммавий ва туркумли ишлаб чиқаришда, ишлов берувчи саноат корхоналарида (машинасозлик, металлга ишлов бериш, тикувчилик, пойабзал, трикотаж, мебелсозлик тармоқлари ва ҳоказо) қўлланилади.

Давр харажатлари ҳисоби
Давр харажатлари — харажатлар таркиби тўғрисидаги Низомга биноан жорий этилган корхонанинг харажатлар хисоби тизимида нисбатан янғи кўрсаткич. Бевосита ишлаб чиқариш- жараёни билан боглиқ бўлмаган харажатлар давр харажатлари тоифасига киритилади. Ушбу харажатларга бо-шқарув, тижорат харажатлари, умумхўжалик мақсадидаги бошқа харажатлар, шу жумладан илмий-тадқиқот ва тажри-ба-конструкгорлик ишланмалари харажатлари киради. Ушбу харажатлар корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш фаолия-ти билан боғланмагани, леқин маҳсулот (ишлар, хизматлар) сотиш бўйича асосий фаолияти билан бовингани учун улар операцион харажатлар, шунингдек умумий ва маъмурий ха-ражатлар деб хам аталади. Улар ишлаб чиқарилган ва сотил-ган маҳсулот ёки товарлар ҳажмига боғлиқ эмас, аксинча, вақг, хўжалик фаолиятининг қанча давом этиши билан кўпроқ боглиқ. Ушбу харажатлар улар пайдо бўлган хисобот даврида йиғилади ва ҳисобдан чиқарилади.
Давр харажатларига қуйидаги харажатлар киритилади:
- маҳсулотни сотиш харажатлари;
- бошқарув харажатлари;
- бошқа операцион харажатлар, шу жумладан илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишланмалари харажатлари, ишлаб чиқариш ва бошқарув тизимини ривожлантириш харажатлари;
- келгусида солиқ солиш базасига киритиладиган ҳисоб даври харажатлари.
Сотиш харажатларига қуйидагилар киритшшди:
- товарларни темир йўл, ҳаво, автомобиль, денгиз, дарё орқали ва от-уловда ташиш харажатлари. Ушбу моддага ташиш харажатлари, шунингдек транспорт воситаларининг тўхтаб қолиши учун тўланган жарималар киради;
- савдо ва умумий овқэтланиш корхоналарининг муомала чиқимлари, шу жумладан:
- маҳсулот (ишлар, хизматлар) сотилиши билан боғлиқ меҳнатга хақ тўлаш харажатлари, бунга маъмурий-бошқарув аппарати ходимларига ҳақ тўлаш кирмайди;
- иш ҳақига тааллуқли ижтимоий суғурта харажатлари;
- савдо эхтиёжлари учун фойдаланиладиган бинолар, иншоотлар ва хоналарни ижарага бериш, сақлаш ва таъмирл; харажатлари;
- асосий воситалар ва номодций активлар амортизацияси санитария кийимлари, сочиқ ва дастурхоналар, арзон тез эскирувчан буюмлар, ошхона анжомлари ва идиш-тово ларни эскириши;
- газ, ёқилғи, электр энергияси харажатлари;
- товарларни сақлаш, ишлов бериш ва навларга ажрати харажатлари;
савдо рекламаси харажатлари;
- ташиш, сақлаш ва сотишда меъёрлар доирасида ва ула) дан ортиқча товарлар талафотлари;
- идишлар харажатлари;
- мол-мулкни мажбурий суғурталаш харажатлари;
- мехнатни муҳофаза қилиш ва хавфсизлик техникаси харажатлари;
ҳаво ҳайдагичларни ўрнатиш ва сақлаш, машиналар ва уларнинг ҳаракатланадиган қисмлари, туйнуклар, тешикла ва ҳоказоларни ғов билан ўраб қўйишнинг жорий (нокапи тал тусдаги) харажатлари;
- махсус кийим ва махсус пойабзалнинг эскириши;
- махсус кийим, махсус пойабзал ва якка тартибдаги ҳимо янинг бошқа воситалари, дастурхон ва сочиқлар ҳамда са нитария кийимини ювиш, тузатиш ва дезинфекциялаш учун корхоналар, таъмирловчи ва бошқа юридик шахсларга ҳа) тўлаш;
- махсус кийим ва пойабзални тозалаш ва тузатиш учун сарфланган материаллар қиймати;
- умумий овқатланиш ва савдо ходимларини таббий кўрикдан ўтказганлик учун таббий муассасаларга тўланадиган ҳақ
- касса хўжалигини юритиш ва тушумни инкассациялаш чиқимлари;
умумий овқатланиш корхоналарида қоғоз салфеткалар, дастурхонлар, стакан ва тақсимчалар, бир маротаба фойда-ланиладиган анжомлар қиймати;
- белгиланган меъёрлар доирасвда ва ундан ортиқ дара-жада, сотиш бозорларини ўрганиш харажатлари (маркетинг, реклама харажатлари);
- юқорида қайд этилмаган сотишга доир бошқа харажатлар.
Маъмурий харажатларга қуйидагилар киритилади:
бошқарув аппарати ходимларига тааллуқли меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари;
- бошқарув аппарати ходимларига тааллуқли ижтимоий суғуртага ажратмалар;
- хизматга енгал автотранспорти ва хизмат ва бошқа микроавтобусини сақлаш, ёллаш ва ижарага олиш харажатлари;
- хўжалик юритувчи субъект ва унинг таркибий бўлинмаларини ташкил этиш ва бошқариш харажатлари;
- бошқарувнинг техник воситалари, алоқа узеллари, огохлантириш воситалари, ҳисоблаш марказлари ва ишлаб чиқаришга тааллуқли бўлмаган бошқа техник бошқарув воситаларини сақлаш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатлари;
- ижара, хизматлар кўрсатгани учун алоқа узелларига ҳақ (АТС, уяли, йўлдош, пейжинг алоқаси);
- белгиланган меъёрлар доирасида ва ундан ортиқча халқаро ва шаҳарлараро телефон сўзлашувларига ҳақ тўлаш;
- маъмурий-бошқарув эхтиёжлари учун бино ва хоналар ижарасига ҳақ тўлаш;
- маъмурий мақсаддаги асосий воситаларни саклаш ва таъмирлаш харажатлари, шунингдек уларнинг эскириши (амортизацияси);
- юқори ташкилотлар ва юридик шахслар бирлашмалари: вазирликлар, вдоралар, уюшмалар, концернлар ва ҳоказоларни саклашга ажратмалар:
- ишлаб чиқариш жараёни билан боғланмаган ходимлар ва мол-мулкнинг мажбурий суғуртаси;
- белгаланган меъёрлар доирасида ва ундан ортиқча бошқарув ходимларининг хизмат сафарлари харажатлари;
- белгиланган меъёрлар доирасида ва ундан ортиқча вакиллик харажатлари;
- хоналарни бепул бериш харажатлари, умумий овқатланиш корхоналарига коммунал хизматлар қийматини тўлаш ва ҳоказо;
- бевосита ишлаб чиқариш жараёнига тааллуқли бўлмаган, табиатни муҳофаза қилиш мақсадидаги жамғармаларни сақлаш ва фойдаланиш билан боғлиқ жорий харажатлар,
Шу жумладан ифлослантирувчи моддаларни атроф муҳитга йўл қўйиладиган меъёрлар доирасида ва ундан ортиқча таш-лаганлик (оқизганлик) учун тўловлар. Бошқа операцион харажатларга қуйидагилар киритилади:
- ходимларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш харажатлари,меъёрлар доирасида ва ундан ортиқча, бундан янги жорий этилаётган хўжалик юритувчи субъектда ишлашга қабул қилинадиган ходимлар мустасно;
- лойиҳалар ва қурилиш-монтаж ишларидаги камчиликларни, шунингдек объект ҳузуридаги омборгача ташишда юз берган шикастланиш ва деформацияларни бартараф этиш харажатларини қоплаш, коррозияга қарши химоя нуқсонлари юзага келтирган тафтиш (ускунани муҳофазалаш) харажатлари ва етказиб бериш ҳамда ишларни бажариш шартларини бузган юридик шахслар ҳисобига, камчиликлар, шикастланиш ёки зарарлар учун масъул етказиб берувчи ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектлар ҳисобига мазкур харажатлар тўланиши мумкин бўлмаган даражада амалга ошириладиган шунга ўхшаш бошқа харажатлар;
- маслаҳат ва ахборот хизматлари учун тўланадиган хаклар;
- шу жумладан хўжалик юритувчи субъект муассисларидан (мулқдорларидан) бирининг ташаббуси билан ўтказиладиган аудиторлик хизматларига тўланадиган ҳақ;
- ўзининг хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқаришлари ва хўжаликларини сақлашдан кўриладиган зарарлар;
- бевосита ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнида иштироки билан боғланмаган соғлиқни саклаш ва дам олишни ташкил этиш тадбирлари;
- хўжалик юритувчи субъектлар томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган ишлар (хизмат)ларни бажариш харажатлари (шаҳар ва қўрғонларни ободонлаштириш ишлари, қишлоқ хўжалигига ёрдам кўрсатиш ва бошқа турдаги ишлар);
- компенсацияловчи ва рағбатлантирувчи тусдаги тўловлар, шу жумладан:
- Ўзбекистон Республикаси ҳукуматанинг қарорлари бўйича компенсация тўловлари;
- кўп йил ишлагани учун бир галги мукофотлар, такдирлаш ва тўловлар, шу жумладан хўжалик юритувчи субъектнинг қарорига кўра натура тўловлари, шунингдек улар бўйи-ча ижтимоий фондларга ҳисоблаб ёзилган суммалар;
- мажбуран ишга келмаганлик ёки кам ҳақ тўланадиган ишни бажарганлик вақти учун қонун ҳужжатларига муво-фиқ ёки хўжалик юритувчи субъектнинг қарорига кўра ҳақ тўлаш;
- меҳнат қобилияти вақтинча йўқотилган тақдирда қонун ҳужжатларига биноан белгиланган ҳақиқий иш ҳақина қадар қўшимча тўловлар;
- малака ошириш ва кадрларни қайта тайёрлаш тизимида ўқитилган вақгда асосий иш жойидан ишчиларга, улар ишдан ажралган ҳолда хўжалик юритувчи субъектнинг ишчи ва хиз-матчиларига тўланадиган иш ҳақи;
- ўн икки ёшгача икки ва ундан ортиқ болалари ёки ўн олти ёшгача ногирон боласи бўлган аёлларга, қонунчилик-ка мувофиқ, қўшимча таътил учун ҳақ тўлаш;
- ходимларга бепул товарлар, маҳсулот ва бошқа бойлик-лар бериш ёки ходимлар учун ишлар, хизматларни бажариш;
- ходимлар харажатларини тўлаш (овқатланиш, йўлда юриш, дам олиш ва даволанишга йўлланмалар, экскурсия ва саёҳ-атлар, спорт секциялари, тўгараклар, клублардаги машғулот-лар, маданий кўнгил очиш ва жисмоний тарбия (спорт) тад-бирларида қатнашиш, ходимларнинг шахсий истеъмоли учун товарларга ёзилиш ва шунга ўхшаш бошқа тўловлар);
- иш ҳақини хисоблашда хисобга олинмайдиган тўлов ва харажатлар, шу жумладан:
- қонун ҳужжатларига мувофиқ бола икки ёшга етишига қадар уни парваришлаш бўйича ойлик нафақа тўлаш хара-жатлари;
- пенсияларга устамалар, пенсияга чиқаётган мехнат фах-рийларига тўланадиган бир йўла нафақалар;
- уларни қайта тузиш, ходимлар сони ва жадвали қисқариши муносабати билан хўжалик юритувчи субъектлардан бўшатиб олинаётган ходимларга қонунга мувофиқ тўланади-ган тўловлар;
- ходимларга тўланадиган моддий ёрдам;
- жойлардаги давлат ҳокимияти органлари томонидан белгиланган меъёрномалар доирасида ва ундан ортиқча соғлиқни саклаш объектлари, қариялар ва ногиронлар уйлари,\мактабгача ёшдаги болалар муассасалари, соғломлашти-риш масканлари, маданият ва спорт объектлари, халқ таъ-лими муассасалари ва уй-жой фонди объектларини тутиб туриш харажатлари (шу жумладан амортизация ажратмала-ри ва барча турлардаги таъмирлашни ўтказиш харажатлари);
- вақтинча тўхтатиб қўйилган ишлаб чиқариш қувват-лари ва объектларни сақлаш харажатлари (бошқа манбалар ҳисобига қопланадиган харажатлардан ташқари);
- банк ва депозитарий хизматларига ҳақ тўлаш;
- экология, соғломлаштириш ва бошқа хайрия жамғармаларига, маданият, халқ таълими, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, жисмоний тарбия ва спорт корхоналари,муассаса ва ташкилотларига бадаллар;
- бюджетга мажбурий тўловлар, солиқлар, йиғимлар, амаддаги қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган ва хўжалик юритувчи субъект харажатларига киритиладитан, бюджетдан ташкэри махсус жамғармаларга ажратмалар.