Mustaqil ish Bajardi: 2 kurs 21. 12

CHAQQONLIKNI ANIQLASH
Dvigatel qobiliyatlari orasida chaqqonlik Markaziy o'rinlardan birini egallaydi, uning rivojlanishiga talabalarning jismoniy tarbiyasining yangi dasturlarida katta e'tibor beriladi. U boshqa jismoniy fazilatlar bilan juda xilma-xil aloqalarga ega, vosita qobiliyatlari bilan chambarchas bog'liq va shuning uchun eng murakkab xususiyatga ega.
Harakatlarda epchil bo'lish, vosita muammolarini tez va to'g'ri hal qila olish uchun siz kuchli, tezkor, bardoshli bo'lishingiz, bo'g'imlarda yaxshi harakatchanlikka ega bo'lishingiz, yuqori irodali fazilatlarga ega bo'lishingiz kerak. Harakatlar yoki harakatlar qanchalik murakkab bo'lsa, chaqqonlik qanchalik tez namoyon bo'lishi kerak bo'lsa, u shunchalik mukammal bo'lishi kerak.
Chaqqonlikni o'lchashning asosiy parametrlari-bu harakatlar yoki vosita harakatlarining muvofiqlashtirish murakkabligi va harakatning aniqligi.
Chaqqonlik-bu murakkab psixofizik kompleks bo'lib, u diqqatni jamlash va diqqatni jamlash qobiliyatini, tez harakat qilish, tez o'ylash, ixtiyoriy harakatlarni hissiyotlarni boshqarishga yo'naltirish va murakkab muvofiqlashtirilgan harakatlarni amalga oshirish qobiliyatini o'z ichiga oladi.
Mavjud asosiy atama o'rniga" chaqqonlik "juda noaniq, noaniq va" kundalik " bo'lib chiqdi, muvofiqlashtirish qobiliyatlari atamasi nazariya va amaliyotga kiritildi, ular bunday qobiliyatlar tizimi va ularning rivojlanishiga tabaqalashtirilgan yondashuv zarurligi haqida gapira boshladilar. So'nggi o'n yilliklardagi ko'plab tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, insonning jismoniy tarbiya, sport, mehnat va harbiy faoliyatda, kundalik hayotda muvofiqlashtiruvchi namoyon bo'lishining har xil turlari o'ziga xosdir.
Zamonaviy sharoitda kosmosda tez harakat qilish, mushaklarning his-tuyg'ularini nozik farqlash va mushaklarning kuchlanish darajasini tartibga solish qobiliyati kabi inson fazilatlarining ahamiyati ortib bormoqda; atrof-muhit signallariga tezda javob berish; vestibulyar barqarorlik. Muvofiqlashtirish qobiliyatlari, shuningdek, ritm hissi, mushaklarni o'zboshimchalik bilan bo'shashtirish qobiliyati, o'zgaruvchan sharoitlarda tez va maqsadga muvofiq harakat qilish qobiliyati, muvozanatni saqlash qobiliyati va boshqalar kabi tushunchalarni o'z ichiga oladi.
Gimnastika, otish harakatlari, sport va o'yin motor harakatlarini amalga oshirishda ijrochilar miqdoriy va sifat jihatidan turli xil muvofiqlashtirish qobiliyatlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun, eng umumiy shaklda, muvofiqlashtirish qobiliyatlari deganda insonning vosita harakatlarini maqbul boshqarish va tartibga solishga tayyorligini belgilaydigan qobiliyatlari tushuniladi.
Muvofiqlashtirish qobiliyatlarini baholashning asosiy mezonlari quyidagi to'rtta asosiy xususiyat hisoblanadi: sifat va miqdoriy xususiyatlarga ega bo'lgan to'g'rilik, tezlik, ratsionallik va topqirlik.
Dvigatel harakatlarining to'g'riligi ikki tomonga ega: yuqori sifatli, bu harakatni mo'ljallangan maqsadga etkazishdan iborat va miqdoriy - harakatlarning aniqligi.
Muvofiqlashtirish qobiliyatlarini baholashning mezoni (belgisi) sifatida tezlik vaqt etishmasligi sharoitida muvofiqlashtirish qiyin bo'lgan vosita harakatlarining tezligi, yangi vosita harakatlarini o'zlashtirish tezligi, ma'lum bir aniqlik darajasiga yoki ularning samaradorligiga erishish tezligi, qiyin sharoitlarda javob berish tezligi va boshqalar. Shu bilan birga, ba'zi harakatlarni (masalan, gimnastikani) boshqalarga qaraganda tezroq o'rganadigan odam, boshqa hollarda (masalan, sport va o'yin motor harakatlarini o'zlashtirishda) ikkinchisidan biri bo'lishi mumkinligi uzoq vaqtdan beri eksperimental ravishda aniqlangan.
Dvigatel harakatlarining ratsionalligi, shuningdek, sifat va miqdoriy tomonlarga ega. Ratsionallikning sifat tomoni - harakatlarning maqsadga muvofiqligi, miqdoriy - ularning samaradorligi. Dvigatel faoliyatining samaradorligi juda o'ziga xos xususiyatdir. Siz, masalan, o'rta va uzoq masofalarga yugurishda yuqori samaradorlik bilan ajralib turishingiz mumkin, ammo ballistik yoki sport va o'yin motor harakatlarini amalga oshirishda bu xususiyatni namoyish qilmang.
Iqtisodiy samaradorlik faoliyat natijasi va unga erishish xarajatlarining nisbatini miqdoriy jihatdan tavsiflaydi. Samaradorlik ko'rsatkichlari nafaqat vosita harakatlarining texnikasining samaradorligiga, balki sportchining funktsional imkoniyatlariga ham bog'liq.
Maxsus muvofiqlashtirish qobiliyatlari farqlanadi:

• 
  har xil tsikllarda (yurish, yugurish, emaklash, toqqa chiqish, toqqa chiqish, suzish, qurilmalarda harakatlanish: konkida uchish, velosiped, eshkak eshish va boshqalar)va asiklik motor harakatlarida (sakrash);
  
• 
  kosmosda tananing lokomotor bo'lmagan harakatlarida (gimnastika va akrobatik mashqlar);
  
• 
  tananing alohida qismlari tomonidan kosmosdagi manipulyatsiya harakatlarida (yo'nalish, teginish, in'ektsiya, konturni konturlash va boshqalar).;
  
• 
  kosmosdagi narsalarni ko'chirish harakatlarida (narsalarni siljitish, simni tayoqqa o'rash, og'irlikni ko'tarish);
  
• 
  otish masofasi va kuchiga ega bo'lgan ballistik (otish) vosita harakatlarida (o'q otish, granata, disk, bolg'a otish);
  
• 
  aniqlikka otish harakatlarida (nishonga turli xil narsalarni uloqtirish yoki uloqtirish, tennis, shaharchalar, jonglyorlik);
  
• 
  maqsad harakatlarida;
  
• 
  taqlid va nusxa ko'chirish harakatlarida;
  
• 
  jang san'atlarining hujum va mudofaa motor harakatlarida (kurash, boks, qilichbozlik);
  
• 
  ko'plab ochiq va sport o'yinlarining (basketbol, \ xokkey \ voleybol, futbol, \ suzish \ qo'l to'pi, to'p va shayba bilan xokkey va boshqalar) hujumkor va mudofaa texnik va texnik-taktik harakatlarida.
  

ASOSIY SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH VA TARBIYALASH.
1. KUCHNI RIVOJLANTIRISH
Kuch ko’paymasa sport mahoratiga etishib bo’lmaydi. Xarakat tezligi hamda chidamlilik va chaqqonlik ko’p jihatdan muskullar kuchiga bog’liq. Muskullar kuchi bosh miya qobig’i faoliyatiga mos keladigan markaziy nerv sistemasining axvoliga muskullarning fiziologik kundalang kesimiga, muskullarda bo’ladigan bioximik protsesslarga, muskullar qo’zg’aluvchanligining o’zgarishiga, ularning charchoqlik darajasiga va boshqa sabablariga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, muskul kuchini namoyon qila olish nerv to’qimalarining funktsional imkoniyatini oshirish yo’li bilan ham rivojlantiriladi.
Muskul kuchi uning fiziologik kundalang kesimiga to’g’ri proportsional bo’lgani uchun, jismoniy mashqlar ta`sirida muskul massasi ortgan sari muskul kuchi ham ko’paya boradi, shu bilan birga, muskullarda aylanish kuchayadi, modda almashinish yaxshilanadi, energiya beradigan moddalar ko’payadi. Muskul kuchining bu asosiy tomonlari o’zaro uzviy bog’liqdir. Biroq mashq va metodlarni, muskul massasini ko’proq oshiradigan yoki nerv to’qimalarining tegishli funktsional imkoniyatlari darajasini oshirib, kuchni namoyon qila olishni yaxshilaydigan qilib tanlash mumkin. Yengil atletikachilar tanasidagi hamma muskullar kuchli garmonik rivojlangan bo’lish kerak. Lekin tana muskulaturasining rivojlanish darajasiga bo’lgan talab yengil atletikaning turiga bog’liqdir. Uloqtiruvchilarga kuchni hammadan ko’p rivojlantirish kerak bo’lsa, marafonchilarga hammadan kam kuch kerak. har qanday yengil atletikachi trenirovkasida albatta kuchni rivojlantiruvchi mashqlar ishlatiladi.
Lekin asosan yengil atletikaning mazkur turini bajarish uchun eng muhim bo’lgan muskullar gruppasini rivojlantirishga e`tibor beriladi. Anchagina ko’p muskul kuchi namoyon qila olishni yaxshilash uchun katta va maksimal kuchlanish metodlari qo’llanadi. Bu muskul tanlab olingan mashqlarni katta va maksimal kuch bilan (maksimaldan 75-100 %) takror-takror bajarish demakdir. Bunda mashqlarda yengil ateltikaning qaysi turida mumkin qadar ko’p kuch sarflashni o’rganib olish maqsad bo’lsa, shu turning yoki shu tur elementining koordinatsion struktura yaxlitligi saqlab qolinadi.
Mashqni qiyinlashtira borish (shtanga va snaryadlar og’irligini sakrash balandligini, yugurish tezligini oshira borish) xali bu mashqlarga xos xususiyatdir. Muskullar massasini oshirish uchun mashqlar to xarakat to’g’riligi buziladigan darajada muskullar charchagancha to’xtovsiz jihatidan, odatda sportchi ixtisos olayotgan yengil atletika turining elementlariga o’xshaydi. Bunda kuch kelish o’rtacha yoki katta (maksimaldan 50-70 %) bo’lishi kerak. Kuchni rivojlantirish uchun elementar mashqlardan tartib, to yaxlit yengil atletika turiga (sakrash, uloqtirish, startdan tashlanish) qadar har xil dinamik mashqlari, o’z vaznidan foydalanib yoki sherigi qarshiligini engib bajariladigan mashqlar eng ko’p keladi. Bundan tashqari, kuchni statik namoyon qilish qo’llanadi.
Og’irligi 2, 5 kg dan ortiq gantellar, 10-15 kg gacha qum bilan to’ldirilgan xaltalar, 2-5 i lik to’ldirma to’plar 16 va 32 kg lik toshlar va shtangalar yuk tariqasida xizmat qiladi. Og’ir yuk bilan masalan, shtanga bilan bajariladigan mashqlar tananing hamma muskullariga ayniqsa yirik va baquvvat muskul gruppalariga, yengilroq (masalan, to’ldirma to’plar, gantellar) bilan bajariladigan mashqlar esa ayrim muskul gruppalariga ta`sir qiladi. Trenirovkada og’irlik qo’shib bajariladigan yengil atletika mashqlardan holi og’irroq asboblarni uloqtirishi, yelkaga qum to’ldirilgan (6-12 kg) xalta olib sakrash mashqlari, og’ir (5-6 kg) belbog’ bilan yuqoriga sakrash kabi mashqlardan ham foydalaniladi. Bunaqa mashqlardan xarakatning strukturasi deyarli o’zgarmaydi, lekin atlet odatdagidan ko’proq kuch sarflash kerak bo’ladi. Kuch atlet uchun zarur sharoitga yaqin sharoitda taraqqiy etadi.
Bu metodni og’irlashtirgan asboblar bilan shug’ullanadigan uloqtiruvchilar ko’proq qo’llaydilar. Lekin og’irlik qo’shib bajariladigan mashqlarni boshqa engi atletikachilar ham muvaffaqiyat bilan qo’llashlari mumkin. Masalan, ilmiy tekshirishlar sakrash mashqlarida og’irliklardan foydalanganlarning sakrovchanligi, undan foydalanmaganlarga nisbatda ko’proq ortganini ko’rsatdi. Trenirovkaning tayyorlov davrida yengil atletikachilar og’ir poyafzal kiyib yoki 5-6 kg li belbog’ (qurg’oshin bo’laklaridan yoki pitra solingan brizin belbog’) bog’lab, maxsus mashqlar bajarishlari mumkin. Og’irliklar bilan bajariladigan yengil atletika mashqlari yordamida ma`lum muskul gruppalari massasini oshirishgina emas, balki juda katta iroda kuchi namoyish qila bilish qobiliyatini ham tarbiyalash mumkin. Bunday mashqlarni mumkin qadar maksimal tezlikda bajarilishi kerak. Yengil atletikachilar tayyorgarligida statik kuchlanish mashqlarida ham («Izometrik» metod) foydalanadi.
Yengil atletikachi masalan, elkasi bilan turnikka tiranib yoki juda ham og’ir shtangani erdan uzish uchun yarim bukik oyoqlarini to’g’rilashga xarakat qilib, mumkin qadar maksimal kuchlanish sarflaydi. Bunday mohiyatga etib turgan statik kuchlanishda, bosh miyaning kuch kelayotgan muskul gruppalariga oid nerv to’qimalariga ayniqsa katta talab qo’yiladi. Tabiiyki, bunday kuchlanishga javoban nerv to’qimalarining funktsional imkoniyatlari ortadi-da, yengil atletikachi yana kam ko’proq kuch bera oladi. Nerv to’qimalarining funktsional imkoniyatlari oshganiga dinamik xarakatlarda ham ko’proq kuchlanish sarflash imkoniyatini beradi. Yangi boshlovchi yengil atletikachilar gavdadagi hamma muskullarini rivojlantirish uchun ko’proq kuch keladigan xilma-xil jismoniy mashqlar qilishlari kerak. Tayyorligi yaxshi sportchilar tanlab olgan turlarida muvoffaqiyatga erishish qaysi muskul gruppalari kuchi bo’lishini talab qilsa, o’sha muskul gruppalarini rivojlantirishlari kerak.
Albatta, ular kuchni rivojlantiruvchi mashqlar bilan o’zlarining umumiy jismoniy tayyorlik darajasini sanab borishlari kerak. Kuch ko’paytiradigan mashqlar trenirovkaning tayyorlov davrida ko’proq, musobaqa davrida esa kamroq qo’llanadi. Lekin musobaqa davrida hali kuch talab (ko’pincha maksimal kuchlanish talab qiladigan) maxsus mashqlar etarli darajada qoldiriladi. Bu kuch taraqqiyotida erishilgan darajani saqlab qolish uchungina emas, balki uni yanada oshirish uchun ham kerak bo’ladi. Katta kuchlanish va zo’r kelishi talab kiladigan, kuch rivojlantirishiga mo’ljallangan mashqlarning asosiylari trenirovka mashg’ulotlariga xaftada 3 marta ozroq zo’r keladigan mashqlar esa har mashg’ulotga qo’shiladi. Bundan tashqari kuch o’stiradigan ayrim mashqlarni har ko’ni (uyda) bajarish kerak. Lekin shuni esda tutish kerakki, qaysi mashqda muskul gruppalari oz qatnashsa, shu mashqni shuncha ko’p takrorlash kerak. Kagta va o’rtacha zo’r berish talab qiluvchi denamik mashqlarning ko’p qismini dozalashining umumiy qoidasi mashqni atlet muskullari charchoq sezguncha mashqni davom ettirish qiyinlashib qolguncha bajarishdan iborat.
Bunda charchoq hissini engib davom ettiraverish iloji bor bo’lsa ham, mashq qilishni to’xtatish kerak. Juda ham og’irlik bilan mashq qilishdan naf chiqishi qiyin, chunki bunda kuch rivoji etarli bo’lmaydi, mashqni takrorlash ham juda ko’payib ketadi. Ko’proq foyda topish uchun mashqlar sekin suratdan boshlab to mumkin qadar maksimal daraja suratgacha me`yorda bajariladi. Xuddi ana shunday vazni har xil yuklar bilan xilma-xil sur`atda mashq kilganda atlet o’z muskullarini idora qila oladigan mazkur yengil atletika turida nihoyatda etar daraja tezlikda maksimal kuch ishlata biladigan bo’ladi.
2. CHIDAMLILIKLAR RIVOJLANTIRISH.
Chidamli bulish yengil atletikachilarga faqat musobaqalarda qatnashish vaqtida emas, balki katta hajmdagi trenirovka ishini bajarish uchun ham kerak. U organ va sistemalarning (ayniqsa markaziy nerv sistemasi, yurak qon tomir, nafas olish sistemalari va muskul apparatining) tayyorlik darajasiga, sport texnikasining takomil darajasiga va xarakatlarni tejamli bajara bilishga bog’liqdir. Chidamlilik umumiy va maxsus bo’ladi. Umumiy chidamlilik har qanday sportchining umumiy jismoniy rivojlanishining tarkibiy qismi bo’lib, avvalo markaziy nerv sistemasidagi, yurak-qontomir, nafas olish va boshqa sistemalardagi jiddiy ijobiy o’zgarishlarning natijasidir. Yengil atletika ayrim turlarining xususiyatiga karab sportchiga maxsus chidamlilik kerak.
Ma`lumki, qisqa masofaga yuguruvchi marafoncha yugurishda, marafonchi esa 400 m tez yugurishda chidamsizdir. Ko’p soatli musobaqaga bardosh bera oladigan langar cho’p bilan sakrovchi, 1500 m ga yugurishda chidamsiz bo’lib chiqishi mumkin. Yengil atletikaning har bir turidagi maxsus chadamlilikni uziga xosligi shu qadar zo’rki, uning har biri uchun o’z metodikasi bo’lish kerak. Umumiy chidamlilik yillik trenirovkaga kiritilgan jismoniy mashqlarning deyarli hammasi vositasida hosil qilinadi. Albatta, yengil atletikaning ayrim turidagi maxsus trenerovka ham umumiy chidamlilikni oshiradi.
Lekin umumiy chidamlilikni oshirishning eng yaxshi vositasi unchalik jadallamay, uzoq vaqt yugurish (ayniqsa kross), shuningdek, changida yugurishdar. Umumiy chidamlilikni hosil qilish uchun, organizmdagi protsesslarning ish tugagandan keyin yuz beradiganlaridan ko’ra, ish davom etayotgan sodir bo’ladiganlarining ahamiyati ko’proq. Xuddi mashq bajarayotgan vaqtda bosh miya qobig’ida organlar va sistemalar funktsiyalarini boshqaradigan dinamik steriotik hosil qiladigan, engil atletakachining ayni shu faoliyatiga sabab bo’ladagan nerv protsesslari takomillashadi. Mana shunday davomli ish vaqtida yurak-qontomir va nafas olish sistemalarining ish qobilyati ham ancha yaxshilanadi. Taraqqiyotda orqada qolgan ayrim organ va sistemalarning rivoj toptirishning eng yaxshi yo’li kam jadallik bilan uzoq vaqt yugurish ekanining ham katta ahamiyati bor. Boshda bir xil sur`atda yugurgan ma`qul, chunki yugurish paytida sur`at o’zgarish, yugurishning uzoq davom etishiga yo’l qo’ymaydi.
Albatta, umumiy chidamlilikni oshirishda «YUgurish vositalari» bir me`yorda yugurishdangina iborat emas, lekin bu hamma vaqt, ayniqsa yangi boshlayotgan va tayyorligi etarli bo’lmagan yengil atletikachilar uchun asosiy vosita bo’lib qoladi. Yangi boshlovchilar bir me`yorda yugurishni bilib olishlarini yengillashtirish uchun, bir necha vaqt aralash mashq (yurish+shoshilmasdai yugurish+yurish+shoshilmasdan yugurish va hokazo) qilishlari kerak.
Keyinchalik bir me`yorda yugurshiga o’tib, davom etish vaqtini asta-sekin ko’paytiraveradilar. Tayyorliklari tuzukroq yengil atletikachilar o’zgaruvchan sur`atli yugurish qo’llab umumiy chidamliliklarini oshirishlari mumkin (masalan, o’rtacha yurish bilan 200-400 m ga yugurish, keyin 100-200 m sekin, keyin yana o’rtacha tezlik bilan yurushi va xokazo). Bunday yugurishga qisqa muxlatli tezlanishlarni kiritish ham mumkin. Birinchi mashg’ulotda yugurish ko’p davom etmaydi: ya`ni shug’ullanuvchilar uchun 5-8 min dan oshmaydi. YUgurshni qancha davom etishini engil atletikachining ixtisosiga va yugurishdagi tayyorlik darajasiga qarab belgilash kerak. Umumiy chidamlilikni rivojlantiradigan davomli yugurishning tezligi yurak-qontomir va nafas olish sastemalariga og’irlik tushmaydigan darajada bo’lishi kerak. endi boshlovchi yengil atletikachalar 1000 m ni 6-7 min da, ayollar esa 7-8 min da yugurib o’tishlari kerak. Keyinchalik bunday tezlik bilan 25-30 minut davomida yugurish kerak. Umumiy chadamlilikni oshirishning dastlabki vaqti oshiriladi.
Lekin tayyorlik darajasi o’sishi bilan, yuguruvchining o’ziga sezilmasdan tabiiy ravishda tezlik ortib borishi mumkin. Tayyorlik darajasi tuzukroq sportchilarning yugurish tezligi kattaroq bo’lishi kerak (masalan. 1000 m masofani langarcho’p bilan sakrovchilar va sprintchilar 5 minutda, 400 m ga, o’rta va uzoq masofaga yuguruvchilar esa 4 minut 30 sekundda yugurib utishlari kerak). Tayyorlik darajasi yuqori bo’lgan yuguruvchilar va tez yuruvchilarning umumiy chidamlilikni oshirish uchun yugurish masofalari 20-30 km gacha engilish mumkin. Bunda tezlik katta bo’lmasligi kerak, albatta. Bunday yugurishlari bor mashg’ulotlar xaftada 3 marta, eng kuchli stayyorlarda esa tayyorlov davrining 3-5 oyi davomida xaftada 6-7 marta o’tkaziladi. Umumiy chidamlilik asosan tayyorlov davrida ravojlantiriladi, musobaqa davrida esa faqat saqlab boriladi.