Mustaqil ish mavzu : Mobil ilovalarda xabarlar almashish xizmatlari

Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Farg`ona filiali “Kompyuter injinering” fakulteti Qarshi filiali
“Mobil ilovalarni ishlab chiqish” fanidan

MUSTAQIL ISH

Mavzu : Mobil ilovalarda xabarlar almashish xizmatlari
Topshirdi : KI 13-19 (S) Xudoyberdiyev A
Qabul qildi : Pardayeva G

Qarshi-2023

Reja :

1. 
   Tezkor xabar almashish
   

2. 
   Tarix
   

3. Foydalanuvchi bazasi

4. Manbalar

Tezkor xabar almashish (ingliz. Instant messaging — IM) texnologiyasi Internet yoki boshqa kompyuter tarmogʻi orqali real vaqt rejimida matnni uzatish imkonini beruvchi onlayn chat turidir. Xabarlar odatda ikki yoki undan ortiq tomonlar oʻrtasida uzatiladi, har bir foydalanuvchi matn kiritganda uni umumiy tarmoqqa ulangan qabul qiluvchi(lar) ga uzatishni boshlaydi. Buning elektron pochtadan farqi shundaki, tezkor xabar almashish orqali suhbatlar real vaqtda (shuning uchun „tezkor“) sodir boʻladi. Aksariyat zamonaviy IM ilovalari (baʼzan „ijtimoiy messenjerlar“, „xabar almashish ilovalari“ yoki „chat ilovalari“ deb ataladi) push texnologiyasidan foydalanadi va shuningdek, boshqa xususiyatlarni qoʻshadi: kulgichlar (yoki giflar, stikerlar, emojilar), fayllarni uzatish, chatbotlar, IP orqali ovoz yoki video suhbat imkoniyatlari shular jumlasidandir.

Ish stoli kompyuterida tezkor xabar almashishning klassik namunasi: ushbu dasturning chap oynasida kontaktlar roʻyxati („doʻstlar roʻyxati“) va oʻng oynada faol IM suhbati mavjud
Tezkor xabar almashish tizimlari maʼlum bir foydalanuvchilar oʻrtasidagi aloqalarni osonlashtiradi (koʻpincha „doʻstlar roʻyxati“ yoki „tanishlar roʻyxati“ deb ham ataladigan kontaktlar roʻyxatidan foydalanadi) va mustaqil ilovalar boʻlishi, kengroq ijtimoiy media platformasi yoki vebsaytga birlashtirilishi mumkin. Bu yerda, masalan, suhbat savdo uchun foydalanilishi mumkin. IM „chat xonalari“ dagi suhbatlardan ham iborat boʻlishi mumkin. IM protokoliga qarab, texnik arxitektura peer-to-peer (toʻgʻridan-toʻgʻri nuqtadan nuqtaga uzatish) yoki mijoz-server boʻlishi mumkin (IM xizmat koʻrsatish markazi xabarlarni joʻnatuvchidan aloqa qurilmasiga qayta uzatadi). Bu odatda matnli xabarlardan farqlanadi, oddiyroq va deyarli doimo uyali telefon tarmoqlaridan foydalanadi.
Tezkor xabar almashish Internetning dastlabki davrida kashshof boʻlgan; IRC protokoli keng qoʻllanilishiga erishish uchun eng dastlabki lahzali xabar almashish hisoblanadi. Keyinchalik 1990-yillarda ICQ birinchi yopiq va tijoratlashtirilgan messenjerlardan biri boʻldi va keyinchalik Internetdan mashhur foydalanishga aylangan bir qancha raqib xizmatlar paydo boʻldi. 2005-yilda oʻzining birinchi taqdimotidan boshlab, dastlab faqat BlackBerry smartfonlarida mavjud boʻlgan BlackBerry Messenger tez orada dunyo boʻylab eng mashhur mobil tezkor xabar almashish ilovalaridan biriga aylandi. Masalan, BBM Buyuk Britaniya va Indoneziyada eng koʻp ishlatiladigan mobil xabar almashish ilovasi edi. Tezkor xabarlar bugungi kunda juda mashhur boʻlib qolmoqda; IM ilovalari eng keng tarqalgan smartfon ilovalari hisoblanadi. 2018-yilda WhatsApp va Facebook Messengerdan oylik 1,3 milliarddan ortiq foydalanuvchi va WeChatdan 980 million oylik faol foydalanuvchi boʻlgan.

Tarix
Tezkor xabar almashish vositalari (messenjerlar)ni chiqarish yillari

• 1988-yil — Internet Relay Chat;
• 1996-yil — ICQ;
• 1997-yil — AIM;
• 1998-yil — Yahoo! Messenger;
• 1999-yil — XMPP, MSN Messenger;
• 2003-yil — Xfire;
• 2009-yil — WhatsApp;
• 2010-yil — Kik Messenger;
• 2011-yil — Facebook Messenger, Snapchat;
• 2013-yil — Telegram;
• 2015-yil — Discord.

1973-yilda chiqarilgan original Talkomatic dasturining 2014-yil dam olish skrinshoti, PLATO tizimida (toʻq sariq plazma displeyda)
Bu atama 1990-yillardan boshlangan boʻlsa-da, lahzali xabar almashish Internetdan avval paydo boʻlgan boʻlib, birinchi boʻlib Mos vaqt almashish tizimi (CTSS) va Multiplexed Information and Computing Service (Multics) kabi koʻp foydalanuvchili operatsion tizimlarda paydo boʻlgan. 1960-yillar dastlab, ushbu tizimlarning baʼzilari chop etish kabi xizmatlar uchun bildirishnoma tizimlari sifatida ishlatilgan, ammo tezda xuddi shu mashinaga kirgan boshqa foydalanuvchilar bilan aloqani osonlashtirish uchun foydalanilgan. CTSS 30 kishigacha matnli xabar orqali muloqotni osonlashtirdi.
Tezkor xabar almashishga parallel ravishda dastlabki onlayn chat vositalari boʻlgan, ulardan eng birinchisi PLATO tizimidagi Talkomatic (1973) boʻlib, u 5 kishiga 512x512 plazma displeyda bir vaqtning oʻzida suhbatlashish imkonini berdi (har bir kishi uchun 5 satr matn +1 holat qatori). 1980-yillarda eng yuqori choʻqqisiga chiqqan eʼlonlar taxtasi tizimi (BBS) fenomeni davomida baʼzi tizimlar tezkor xabar almashishga oʻxshash chat xususiyatlarini oʻz ichiga olgan; bunga Freelancin davra suhbati eng yaxshi misol boʻladi. Birinchi bunday umumiy foydalanish mumkin boʻlgan tijorat onlayn chat xizmati (oʻquv boʻyicha boʻlgan PLATOdan farqli oʻlaroq) CompuServe tomonidan 1980-yilda yaratilgan CompuServe CB Simulator edi; ijrochisi Aleksandr „Sandy“ Trevor, Kolumbus, Ogayo shtati.
Tarmoqlar rivojlanishi bilan protokollar tarmoqlar bilan tarqaldi. Ulardan baʼzilari peer-to-peer protokolidan foydalangan (masalan, talk, ntalk va ytalk), boshqalari esa tengdoshlaridan serverga ulanishni talab qilgan (Talker va IRC). Zephyr xabar berish xizmati (hali ham baʼzi muassasalarda qoʻllaniladi) 1980-yillarda MITning Afina loyihasida xizmat koʻrsatuvchi provayderlarga foydalanuvchilarning manzilini aniqlash va xabarlarni joʻnatish imkonini berish uchun ixtiro qilingan.
Ilk lahzali xabar almashish dasturlari, birinchi navbatda, real vaqtda matn boʻlib, u yerda belgilar terish paytida paydo boʻladi. Bunga 1980-yillar va 1990-yillarning boshlarida mashhur boʻlgan Unix „talk“ buyruq qatori dasturi kiradi. Baʼzi BBS chat dasturlari (yaʼni Celerity BBS) ham shunga oʻxshash interfeysdan foydalangan. Haqiqiy vaqtda matnning zamonaviy ilovalari ixtiyoriy xususiyat sifatida AOLning Real-Time IM kabi tezkor messenjerlarda ham mavjud.

Split ekranli foydalanuvchi interfeysidan foydalangan holda Unix „muloqot“ buyruq qatori 1980-yillarda va 1990-yillarning boshida mashhur boʻlgan
1980-yillarning ikkinchi yarmida va 1990-yillarning boshlarida Commodore 64 kompyuterlari uchun Quantum Link onlayn xizmati bir vaqtda ulangan mijozlar oʻrtasida „On-Line Messages“ (yoki qisqacha OLM) deb nom olgan foydalanuvchidan foydalanuvchiga xabarlarni taklif qildi va keyinroq „FlashMail“ ham. Quantum Link keyinchalik America Onlinega aylandi va AOL Instant Messengerni yaratdi. Quantum Link mijoz dasturi Commodore 64 da faqat Commodore PETSCII dan foydalangan holda ishlagan: matn-grafikada, ekran vizual ravishda boʻlimlarga boʻlingan va OLMlar „Kimdan xabar:“ deb yozilgan sariq chiziq shaklida paydo boʻladi va foydalanuvchi nima qilayotganidan qatʼi nazar, joʻnatuvchining nomi va xabarning yuqori qismidagi xabar javob berish variantlari roʻyxatini taqdim etadi. Shunday qilib, u keyingi Unix, Windows va Macintoshga asoslangan GUI IM dasturiga qaraganda ancha ibtidoiyroq boʻlsa-da, grafik foydalanuvchi interfeysi (GUI) turi sifatida koʻrib chiqilishi mumkin. OLMlar Q-Link „Plus Services“ deb atalgan narsa edi, yaʼni ular Q-Linkga oylik kirish xarajatlari ustiga qoʻshimcha daqiqa uchun toʻlov oladilar.
Zamonaviy, Internet boʻylab, GUIga asoslangan xabar almashish mijozlari bugungi kunda maʼlum boʻlganidek, 1990-yillarning oʻrtalarida PowWow, ICQ va AOL Instant Messenger bilan ishlay boshladilar. Shunga oʻxshash funksiya CU-SeeMe tomonidan 1992-yilda taklif qilingan birinchi navbatda audio/video chat havolasi boʻlsa-da, foydalanuvchilar bir-birlariga matnli xabarlarni ham yuborishlari mumkin edi. Keyinchalik AOL ICQ mualliflari Mirabilisni sotib oldi va lahzali xabar almashish bozorida ustunlikni oʻrnatishdi. Bir necha yil oʻtgach, ICQ (oʻsha paytda AOLga tegishli edi) AQSh patent idorasi tomonidan tezkor xabar almashish uchun ikkita patent oldi. Ayni paytda, boshqa kompaniyalar oʻzlarining dasturiy taʼminotini ishlab chiqdilar (Excite , MSN , Ubique, va Yahoo!), har birining oʻziga xos protokoli va mijozi bor edi; shuning uchun foydalanuvchilar ushbu tarmoqlardan bir nechtasini ishlatmoqchi boʻlsalar, bir nechta mijoz ilovalarini ishga tushirishlari kerak edi. 1998-yilda IBM IBM Lotus Sametimeni chiqardi, bu mahsulot IBM Xayfadagi Ubique va Leksingtonda joylashgan Databeamni sotib olganida olingan texnologiyaga asoslangan.
2000-yilda Jabber deb nomlangan ochiq kodli dastur va ochiq standartlarga asoslangan protokol ishga tushirildi. Protokol Extensible Messaging and Presence Protocol (XMPP) nomi ostida standartlashtirilgan. XMPP serverlari boshqa IM protokollari uchun shlyuz sifatida harakat qilishi mumkin, bu esa bir nechta mijozlarni ishga tushirish zaruratini kamaytiradi. Koʻp protokolli mijozlar har bir protokol uchun qoʻshimcha mahalliy kutubxonalardan foydalangan holda har qanday mashhur IM protokollaridan foydalanishlari mumkin. IBM Lotus Sametimening 2007-yil noyabr oyida chiqarilishi XMPP uchun IBM Lotus Sametime Gateway qoʻllab-quvvatlashini qoʻshdi.
Shu vaqt ichida veb-kamera yordamida video qoʻngʻiroqlar ham oʻz kuchini yoʻqota boshladi. Microsoft NetMeeting eng qadimgilaridan biri boʻlgan, ammo 2003-yilda chiqarilgan Skype ushbu xususiyatlarga eʼtibor qaratgan va uni kengroq auditoriyaga olib kelgan birinchilardan biri edi.
2006-yilga kelib, AIM lahzali xabar almashish bozorining 52 foizini nazorat qildi, ammo kompaniya boshqa xizmatlar bilan raqobatlasha boshlaganidan koʻp oʻtmay, tezda pasayib ketdi.

BlackBerry Messenger

Facebook Chat, 2000-yillarning oxirida mashhur boʻlgan kengroq ijtimoiy tarmoq orqali IM misoli
2010-yilga kelib, Internet orqali tezkor xabar almashish ijtimoiy tarmoqlarda xabar almashish funksiyalari foydasiga keskin pasayib ketdi. Ijtimoiy tarmoq provayderlari tez-tez IM imkoniyatlarini taklif qilishadi, masalan, Facebook Chat, Twitter esa Web 2.0 lahzali xabar almashish tizimi sifatida qaralishi mumkin. Shu kabi server tomonidagi chat xususiyatlari OKCupid yoki PlentyofFish kabi koʻpchilik tanishuv veb-saytlarining bir qismidir. Sobiq eng mashhur IM platformalari keyingi yillarda tugatilgan, masalan, AIM.
Tez orada mobil ilovalar koʻrinishidagi yangi xizmatlar bilan lahzali xabar almashishning mashhurligi qayta tiklandi, BlackBerry Messenger (birinchi marta 2005-yilda chiqarilgan; bugungi kunda BlackBerry Messenger Enterprise sifatida mavjud) va WhatsApp (birinchi marta 2009-yilda chiqarilgan). Oldingi IM ilovalaridan farqli oʻlaroq, bu yangilari odatda faqat mobil qurilmalarda ishlaydi va Internetga ulangan smartfonlarning mashhurligi ortib borayotganiga toʻgʻri keldi; bu 2013-yilga kelib IM xabarlar hajmi boʻyicha SMSdan oshib ketishiga olib keldi. 2014-yilga kelib, IM ijtimoiy tarmoqlardan koʻproq foydalanuvchilarga ega edi. 2015-yil yanvar oyida WhatsApp xizmatining oʻzi kuniga 30 milliard xabarni qabul qilgan boʻlsa, SMS uchun 20 milliardga yaqin xabar mavjud edi.
2016-yilda Google Allo nomli mashina oʻrganish texnologiyasini oʻz ichiga olgan yangi aqlli xabar almashish ilovasini taqdim etdi. Google Allo 2019-yil 12-martda yopildi.

Foydalanuvchi bazasi

2019-yil oktyabr holatiga koʻra, dunyo boʻylab eng koʻp foydalaniladigan xabar almashish ilovalari 1,6 milliard faol foydalanuvchiga ega WhatsApp, 1,3 milliard foydalanuvchiga ega Facebook messenjeri va 1,1 milliard foydalanuvchiga ega WeChat hisoblanadi. Dunyoda WhatsApp xabar almashish ilovalari bozorida yetakchi boʻlmagan bor-yoʻgʻi 25 ta davlat va yetakchi messenjer ilovasi Facebookga tegishli boʻlmagan atigi 10 ta davlat mavjud.