Mustaqil ish mavzu: maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug’at ishi olib borishning nazraiy asoslari

---

2 
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
FAN VA INNOVATSIYA TA’LIM 
VAZIRLIGI 
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI 
SIRTQI BO’LIM 
 
 
 
MUSTAQIL ISH 
 
 
 
Mavzu:

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN 
LUG’AT ISHI OLIB BORISHNING NAZRAIY ASOSLARI
 
 
Guruh: 22.17 
 
Bajardi:

MUXTOROVA DURDONA 
 
 
 
 
 

---

3 
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN LUG’AT ISHI OLIB 
BORISHNING NAZRAIY ASOSLARI 
MUNDARIJA 
 
1.O‘yin – lug‘at ishining eng natijali vositasi 
2.Ta’limiy (didaktik) o‘yinlarda lug‘at ishi 
3.Lug‘at boyligini oshirish 
4..Maktabgacha ta‘lim muassasasidagi lug‘at ishi 

---

4 
 
 
1. O‘yin – lug‘at ishining eng natijali vositasi 
 
Tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati, bolalar 
tomonidan lug‘atni o‘zlashtirish xususiyatlari. Tevarak-atrof bilan tanishtirish va 
lug‘at ustida ishlash maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining oldiga 
qo‘yilgan eng muhim vazifalardan biridir. Maktabgacha tarbiya yoshi bolalarning 
voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir 
davrdirki, bu davrda ularning so‘z boyliklari juda tez o‘sib boradi. Tarbiyachi 
bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot 
hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo‘lga qo‘yar va boshqarar ekan, 
har bir bolaga uning to‘plagan tajribasini tartibga solishda yordamlashadi, unga 
yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini 
tarbiyalaydi, o‘zini qurshab turgan olamni bilishga bo‘lgan qiziqishini o‘stiradi. 
Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga, tevarak-atrofdagi 
narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga bog‘liq bo‘ladi. 
Yuqoridagi fikrlardan bizga ma’lumki (ilk yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish 
xususiyatlari mavzusida bayon etilgan fikrlar), yangi tug‘ilgan chaqaloqlar yig‘lash 
orqali tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik, sovuq, 
biror joyning og‘rishi yoki issiqlash va hokazolarga) javob beradi. Bola 2-3 oylik 
bo‘lganda katta kishilarning gaplariga, tevarak-atrofdagi g‘ala-g‘ovurlarga diqqat 
bilan quloq soladi, rangli narsalarga qaraydi va ularga nisbatan tovush chiqara 
boshlaydi. 
Bir yoshdan bir yarim yoshgacha bo‘lgan bola nutqining xarakterli belgisi 
shundaki, bola aytadigan so‘zlar miqdori juda kam bo‘ladi, ya’ni uning faol lug‘ati 
juda tez o‘sib boradi. Bu yoshda bola lug‘atining boyib borishi tevarak-atrofdagi 
kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o‘sishiga bog‘liq bo‘ladi. Bola 
o‘ziga aytilgan so‘zlarni yaxshiroq tushunadigan bo‘ladi . Uning sust lug‘ati o‘sib 
boradi, o‘zi yaxshi gapirmaydi, ammo boshqalarning so‘zini ko‘proq eshitib, 

---

5 
eshitgan so‘z va jumlalarni o‘ziga singdirib boradi va shuning zamirida 
keyinchalik o‘z nutqini yuzaga keltiradi va boyitib boradi. Mana shu xususiyatlarni 
hisobga olgan pedagog-tarbiyachi bolalar idrok qiladigan nutq, so‘z va gaplarning 
mumkin qadar boy, rangbarang va to‘g‘ri bo‘lishiga harakat qilishi kerakki, bu 
ularda og‘zaki-mantiqiy fikrlash qobiliyatining paydo bo‘lishiga ta’sir etishi 
lozim. Bolada og‘zaki-mantiqiy fikrning paydo bolishi esa ularning elementar 
tushunchalarni (balandlik, yaxshi, yomon va hokazolar) o‘zlashtirib olishlariga 
yordam beradi. 
Bola bir yoshga to‘lganda faol lug‘ati tez o‘sadi. Bola aytadigan so‘zlarning 
miqdori birdaniga ortib ketadi. Bolaning kattalar nutqiga taqlid qilishi yangi 
so‘zlarni bilib olishida kata ahamiyat kasb etadi. Endi u kattalarning so‘zlariga 
ongli ravishda, uning ma’nosiga tushunib taqlid qila boshlaydi. Ikki yoshga 
kirganda uning nutqi ma’noli bo‘la boshlaydi. Narsalarni o‘z nomi bilan atay 
boshlaydi. Chunonchi, vov-vov-kuchuk, miyov-miyovmushuk, chiq-chiq- soat va 
hokazolar. Endi bola «Bu nima?, Nomi nima?» degan savollar bera boshlaydi. Bu 
savollar uning o‘ta sinchkovligi, miyasida narsa bilan uning nomi (ya’ni so‘z) 
o‘rtasida yangi bog‘lanishlar paydo bo‘lganligidan dalolatdir. 
Dastlabki paytda bola narsalarni bildiruvchi so‘zlarni ko‘proq ishlatsa, keyinchalik 
ish-harakatning nomini bildiruvchi so‘zlarni ham ishlata boshlaydi. Ikki yoshga 
to‘lgan bolaning so‘z boyligi 250-300 taga yetadi. Uch yoshga qadam qo‘yishi 
bilan uning lug‘atida fazoviy munosabatlarni bildiruvchi orqada, yuqorida, pastda, 
yonda kabi ba’zi so‘zlar paydo bo‘la boshlaydi. Uch yoshning oxiriga borganda 
bola tevarak-atrofidagi kishilarning nutqini tobora mukammalroq tushunadigan 
bo‘ladi, ularning aytib bergan hikoyalarini, kichik she’rlarni, ashula va ertaklarni 
diqqat bilan tinglaydi, yangi so‘zlarni o‘zlashtirib boradi. Kattalarga: Buning nomi 
nima? Nima uchun? Nega shunday? Qayerda? Qayerga ketdi? Qayerdan kelgan? 
Nimadan yasalgan? kabi savollarni beradi. Shular asosida uch yoshga 
to‘lgan bolaning lug‘at boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, olti yashar bolaning so‘z 
miqdori 3-3, 5 mingtagacha yetadi. Demak, bog‘cha yoshidagi davrda uning so‘z 
boyligi juda tez ortadi. Bog‘cha yoshida bolaning nutqi miqdor jihatidangina yangi 

---

6 
so‘zlar hisobiga boyib qolmay, balki sifat jihatidan ham ancha takomillashadi. 
Masalan, yasli yoshidagi bolalar juda kam so‘z boyligiga ega bo‘lib, ayrim 
tovushlarni (r-l, sh-s, j-z kabi) yaxshifarqlay olmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar 
esa bunday tovushlarning ko‘pchiligini aniq va ravshan talaffuz eta oladilar, 
so‘zlarni gaplar tarkibida to‘g‘ri qo‘llab, to‘g‘ri jumlalar tuza oladilar. Ammo 
bog‘cha yoshidagi bolalarning hammasida ham so‘z boyliklari miqdor jihatidan bir 
xil bo‘lmaydi. So‘z to‘plamining bir xil miqdorda bo‘lishi bola tarbiyalanayotgan 
oila sharoitiga, oila a’zolarining madaniy saviyasiga, tashqi muhit ta’siriga 
bog‘liqdir. Ba’zi oilalarda bola nutqining o‘sishi bilan maxsus shug‘ullanadilar, 
ya’ni ularga yangi-yangi buyumlarni ko‘rsatadilar, ularning nomlarini aytadilar, u 
bilan turli ishharakatlarni bajarib ko‘rsatadilar, bolaning sanoqsiz savollariga 
erinmay javob beradilar, o‘zlari bilan ko‘chaga aylangani olib chiqadilar, tevarak-
atrof, 
muhit 
bilan 
tanishtiradilar. 
Kitobdagi 
illustratsiyalar 
yuzasidan 
suhbatlashadilar, kichik-kichik she’rlar, hikoya va ertaklar o‘qib beradilar va 
hokazo. Bunday sharoitda tarbiyalanayotgan bolalar lug‘ati talab etilgan so‘z 
miqdoriga ega bo‘ladi. Ular kelgusi faoliyatga (maktab va undan keying 
faoliyatga) tayyor bo‘lishadi, ya’ni yetarli so‘z miqdoriga, nutqning sifat jihatdan 
takomillashgan darajasiga ega bo‘lishadi. Ba’zi oilalarda esa bola nutqining 
o‘sishiga e’tibor berilmaydi. Ana shuning natijasida bog‘cha yoshidagi bolalar 
so‘z boyligi o‘rtasida sezilarli farq ko‘zga yaqqol tashlanadi. Maktabgacha 
yoshdagi bolalarga, ayniqsa ushbu katta yoshdagi bolalarga xalq-so‘zlashuv 
frazeologiyasidan ularning imkoni yetadigan, mazmunan oddiy bo‘lgan ayrim 
so‘zlarni, shu jumladan o‘zbek folklorining barqaror oborotlari, maqollar va 
matallarni qabul qilish, tushunish, eslab qolish va kezi kelganda foydalanishni 
o‘rgatish zarur. Biroq ushbu ishni amalga oshirishda unutmaslik lozimki, bolalar 
so‘zning raqobatchi mazmuniga, uning tarkibiga bog‘liq bo‘lmagan butun so‘z 
birikmasining umumiy mazmunini o‘zlashtirishlari qiyin kechadi (masalan, og‘zi 
qulog‘ida, yettinchi osmonda va boshq.). SHuning uchun tarbiyachi o‘z nutqiga 
ma‘nosi bolalarga muayyan vaziyatlarda tushunarli bo‘ladigan, yoki tegishli 
tushuntirish natijasida tushuniladigan ifodalarni kiritishi lozim. Bunday ifodalar 

---

7 
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: «o‘zim, shunchaki», «eng shimarib», 
«azamat paxlavon» va x.k.
Har bir so‘zda quyidagilarni ajratish mumkin: uning mazmuni yoki unga 
yashiringan ma‘nosi; so‘zning tovush tarkibi, uning morfologik tuzilmasi. Bolalar 
bilan lug‘at ishlarini amalga oshirishda so‘zning ushbu uchta xususiyatini hisobga 
olish zarur. Amaliyotda ko‘pincha bolalarning so‘z ma‘nosini bilmasliklari yoki 
uning ma‘nosini buzib talqin qilishlarini uchratish mumkin (masalan, langar – bir 
qo‘ng‘izcha. Bu suvga tashlanadigan narsa). SHuningdek, mazmuniga ko‘ra 
bolalarga yaxshi tanish bo‘lgan so‘zning tovush tarkibini buzish xollariga duch 
kelish mumkin (tramvay, kutubxona, kotlet, kompot va x.k.). Bu buzilishlarni sabr-
toqat bilan tuzatish, shuningdek yangi so‘zlarning bolalar talaffuzida to‘g‘ri 
jaranglashini nazorat qilish lozim. Morfologik tizimga oid murakkab holatlarni 
bilgani holda tarbiyachi bolalarning diqqat-e‘tiborini ataylab ayrim so‘zlarning 
grammatik jihatiga, ularning so‘z bilan birikishiga qaratishi mumkin. Masalan: 
Paltoning yoqasi qunduzli ekan. Paltoning ilgichi ham bor ekan va x.k.
Alohida holatlarda tarbiyachi maxsus usullar bilan ba‘zan atrofdagilar nutqida 
buzib talaffuz qilinadigan so‘zlarda to‘g‘ri urg‘u qo‘yilishini mustahkamlashi 
lozim (masalan, sur‘at – surat).
Bolalarga ayrim otlarni tanishtirishda tarbiyachi ularning turini ta‘kidlashi, otni 
sifatlar bilan birgalikda qo‘llashi, bunda sifatning yakuniga e‘tiborni qaratishi 
zarur: palto-kichik, ko‘ylak-chiroyli, qizil, oq, sichqon – kulrang va x.k.
Leksikaning asosiy hajmini mustaqil ma‘noga ega bo‘lgan so‘zlar (otlar, sifatlar, 
ravishlar, fe‘llar) so‘zlar tashkil etadi. Bular eng to‘la xuquqli so‘zlar bo‘lib, ular 
nomlar sifatida xizmat qiladi. Tushunchani ifodalaydi va gapning asosi bo‘lib 
xizmat qiladi (ya‘ni, ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, xol vazifasida chiqadi). 
Pirovardida, bolalar nutqini boyitish eng avvalo mustaqil ma‘noga ega bo‘lgan 
so‘zlar sohasida olib borilishi lozim. Sanoq so‘zlarni o‘zlashtirish bolalarga ancha 
qiyin kechadi. Bolalar nutqini sanoq so‘zlar bilan boyitish asosan, ularda 
matematik tasavvurlarni shakllantirishga doir mashg‘ulotlarda ro‘y beradi, ushbu 

---

8 
so‘zlarni faollashtirish va mustahkamlash ona tili mashg‘ulotlarida lug‘at ishining 
maxsus mavzusi bo‘lmog‘i lozim.
Maktabgacha yoshda bola shunday lug‘atga ega bo‘lishi lozimki, toki u bolaga 
tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilish, maktabda muvaffaqiyatli ta‘lim olish, 
adabiyotni, televizion va radio eshittirishlarini tushunish imkonini bersin. 
Maktabgacha tarbiya pedagogikasida ishlab chiqilgan nazariya asosida bolalar 
o‘yiniga rahbarlik qilish bolalar xulqini tarbiyalashda muhim o‘rinni egallaydi. 
Ana shu o‘yinlarning ko‘pchiligidan bolalar nutqini rivojlantirishda ham 
foydalanish mumkin: jumladan, o‘zaro kelishib olish; rol va majburiyatlarini 
taqsimlash; o‘zi nimani bilsa, o‘rtog‘ini ham shunga o‘rgatish va hokazo. 
Tarbiyachi bolalar o‘yiniga rahbarlik qilar ekan, ularning bir-birlari bilan samimiy 
ohangda, muloyim so‘zlashishga o‘rgatadi. Shuning uchun ham tarbiyachi bolalar 
lug‘atini va bilimini o‘yin jarayonida kengaytirish yo‘llarini oldindan puxta o‘ylab 
qo‘yishi kerak: o‘yinni buyumlar bilan, milliy kiyimlardagi bolalarni tasvirlovchi